Αρχιτεκτoνική

Ο ναός της Παναγίας της Αχειροποιήτου βρίσκεται στο κέντρο της βυζαντινής Θεσσαλονίκης βόρεια της Εγνατίας οδού. Ο ναός ανήκει στον τύπο της τρίκλιτης ξυλόστεγης βασιλικής με νάρθηκα και υπερώα και κτίστηκε επάνω στα ερείπια ρωμαϊκών λουτρών, ίχνη των οποίων διατηρούνται μέχρι σήμερα στο βόρειο κλίτος. Στα ανατολικά καταλήγει σε μεγάλη ημικυκλική αψίδα, ενώ βόρεια της αψίδας βρίσκεται παρεκκλήσι αφιερωμένο στην αγία Ειρήνη. Στη νότια είσοδο του ναού βρίσκεται προσκολλημένο κτίσμα με κόγχη στα ανατολικά, το οποίο χρησίμευε για τις λατρευτικές ανάγκες της βασιλικής. Τα τρία κλίτη χωρίζονται μεταξύ τους με δύο κιονοστοιχίες με κορινθιακά κιονόκρανα.

Ψηφιδωτά

Τα εξαιρετικής τέχνης ψηφιδωτά που σώζονται στα εσωράχια των τόξων των κιονοστοιχιών έχουν φυτικό (αμπέλια με τσαμπιά σταφύλια, φρούτα και καρποί μέσα σε πιατέλες, φυλλώματα) ζωϊκό (περιστέρια, πέρδικες, ψάρια) και συμβολικό (χριστόγραμμα, σταυροί, ευαγγέλια) διάκοσμο και ανήκουν στην αρχική φάση του ναού. Η τεχνοτροπία τους καθώς και αυτή των κιονοκράνων (Θεοδοσιανά) ανάγουν την ίδρυση του ναού στα μέσα του 5ου αιώνα. Στο β΄ τέταρτο του 13ου αιώνα τοποθετείται η τοιχογραφία των 40 μαρτύρων σε στηθάρια ή ολόσωμων, που βρίσκεται στο νότιο κλίτος. Οι μάρτυρες εικονίζονται με στρατιωτική ενδυμασία (χιτώνας, χλαμύδα με πόρπη, τετράγωνο επίραμμα ενδεικτικό του αξιώματος). Στο δεξί χέρι κρατούν σταυρό, σύμβολο του μαρτυρίου. Το μεγαλύτερο μέρος του δαπέδου έχει διασωθεί.

Ονομασία

Το όνομα Αχειροποίητος δεν γνωρίζουμε πότε ακριβώς δόθηκε στο ναό. Σύμφωνα με μαρτυρία του Κωνσταντίνου Αρμενόπουλου οφείλεται σε θαυματουργό εικόνα της Παναγίας του τύπου της δεομένης η οποία φυλασσόταν στο ναό και η οποία συνδεόταν με θαυμαστή (αχειροποίητο) δημιουργία. Η ονομασία αυτή, εγγράφως, εμφανίζεται για πρώτη φορά στα 1320.

Το 1345 γίνεται μέσα στο ναό η σφαγή των Ζηλωτών της Θεσσαλονίκης. Ο ναός της Αχειροποιήτου ήταν ο πρώτος ναός που μετατράπηκε σε τζαμί, μετά την άλωση της Θεσσαλονίκης από τους οθωμανούς το 1430, επί Μουράτ του Β΄ με τό όνομα Εσκί τζουμά τζαμί που σημαίνει "παλιό προσκύνημα της Παρασκευής" επειδή γινόταν ημέρα παρασκευή (ημέρα προσκύνησης των μουσουλμάνων). Έτσι από τους πρώτους περιηγητές και λόγιους αναφέρεται ως ναός της αγίας Παρασκευής.

Το 1922 μετά την Μικρασιατική καταστροφή ο ναός προσφέρει κατάλυμα σε προσφυγικές οικογένειες. Το 1912, με την απελευθέρωση της πόλης, αποδόθηκε πάλι στη χριστιανική λατρεία. Οι σεισμοί του 1978 προκάλεσαν στο μνημείο σοβαρές βλάβες γεγονός που αποτέλεσε αρχή αναστηλωτικών εργασιών.