ΒΑΣΙΛΕΙΟΣ Β¢ ὁ ΣΥΝΑΞΑΡΙΣΤΗΣ,

ἀρχιεπίσκοπος Θεσσαλονίκης



Πολλὲς φορὲς παρατηρεῖται στοὺς μελετητὲς σύγχυση ἀνάμεσα στὸν Βασίλειο Α¢ καὶ Βασίλειο Β¢, οἱ ὁποῖοι διετέ­λεσαν ἀμφότεροι ἀρχιεπίσκοποι Θεσσαλονίκης μὲ διαφορὰ λί­­γων δεκαετιῶν, κατὰ τὸ δεύτερο ἥμισυ τοῦ 9ου αἰ. Πολλὲς φο­ρὲς οἱ σχετικές, μᾆλλον ἀνεπαρκεῖς, πληροφορίες συμβαί­νει νὰ ἀποδίδονται ἀδιακρίτως πότε στὸν μέν, πότε στὸν δέ, μὲ ἀποτέλεσμα νὰ προκαλεῖται σύγχυση· πάντως σαφῶς διακρίνονται μεταξύ τους: ὁ μὲν Βασίλειος Α¢ (βλ. λῆμμα), πρώ­ην ἀρχιεπίσκοπος Κρήτης, ἐποίμανε τὴν ᾿Εκκλησία τῆς Θεσ­σαλονίκης περὶ τὸ 860-865, ὁ δὲ Βασίλειος Β¢ μετὰ τὸ 904.

Γιὰ τὸν Βασίλειο Β¢ ὅσες πληροφορίες διαθέτουμε, προ­έρχονται ἀπὸ τὸν Βίο Εὐθυμίου τοῦ νέου (βλ. λῆμμα), τοῦ ὁποίου εἶναι καὶ ὁ συγγραφέας. Σύμφωνα μὲ τὸν παρα­πάνω Βίο, ὁ Βασίλειος ἐκάρη μοναχὸς ἀπὸ τὸν Εὐθύμιο τὸ 875 στὸ μετόχιο τῆς μονῆς τῶν Περιστερῶν, στὸν ἅγιο Δη­μήτριο τῆς Σερμυλίας (σημ. ᾿Ορμύλια): “ἀποκείρας μὲν ἡ­μᾆς ἐν τῇ Σερμυλίᾳ λεγομένῃ κώμῃ ἐν τῷ Δημητρίου ναῷ” (Βίος, σ. 46.4-8). ῾Ο Βασίλειος φαίνεται πὼς ἦταν ἀπὸ τοὺς ἀγα­πημένους καὶ ἐμπίστους μαθητὲς τοῦ ὁσίου Εὐθυμίου, ὥστε νὰ χαίρει ἰδιαίτερης ἐκτιμήσεως στὸν κύκλο τους. ῾Ο Εὐθύ­μιος, σὲ ἀνύποπτο χρόνο, προφήτευσε στὸν Βασίλειο τὴν ἐπι­κείμενη ἀνάδειξή του σὲ ἀρχιερέα: “τάχιον τῆς μο­νῆς ἀνα­χωρεῖς καὶ ἀρχιερεὺς γίνη, ὅπου τὸ θεῖον προεθέ­σπισε βού­λημα. ᾿Αλλ᾿ ὅρα, φησί, καὶ ἡμῶν ὡς γεννητόρων μνημόνευε, καὶ τῆς μονῆς καὶ τῶν ἐν αὐτῇ ἀδελφῶν μηδέ­ποτε λήθην παρασκευάσης ἐπιγενέσθαι σοι” (Βίος, σ. 47.4-7). Στὸ Βίο δὲν μαρτυρεῖται ὁ χρόνος, καθὼς καὶ ἡ ἕδρα τὴν ὁποία κατέ­λαβε ὁ Βασίλειος, ἀλλὰ ἀπὸ παλαιὰ μνημο­νευόταν πάντοτε ὡς ἀρχιεπίσκοπος Θεσσαλονίκης μὲ τὴν ἔκδοση τοῦ Βίου καὶ τῆς ᾿Ακολουθίας τοῦ ὁσίου Εὐθυμίου τοῦ νέου, στὰ χειρό­γραφα. ῾Η ποιμαντορία τοῦ Βασιλείου Β¢ στὸν ἀρχιεπι­σκο­πικὸ θρόνο τῆς Θεσσαλονίκης θὰ πρέπει νὰ τοποθετηθεῖ μετὰ τὴν ἀρχιερατεία τοῦ ᾿Ιωάννη τοῦ ᾿Εντο­πίου (Θεσσαλο­νικέως), ὁ ὁποῖος μαρτυρεῖται ὡς ἀρχιεπί­σκοπος ἀκόμη τὸ 904, τουλάχιστον μέχρι τὰ μισὰ τοῦ χρό­νου, 31 ᾿Ιουλίου, ὁπότε συνέβη ἡ καταστροφὴ τῆς πόλεως ἀπὸ τοὺς Σαρακη­νοὺς πειρατές. Συνεπῶς ὁ Βασίλειος πρέ­πει νὰ τὸν διαδέ­χθηκε. ῾Ο συντομότερος χρόνος ἐφαρμογῆς τῆς προφητείας τοῦ ὁσίου Εὐθυμίου, “τάχιον τῆς μονῆς ἀναχωρεῖς καὶ ἀρ­χιερεὺς γίνη”, εἶναι τὸ ἔτος 904.

Μία παράδοση ποὺ καταγράφεται στὰ πολὺ μεταγε­νέστερα, τοῦ 19ου αἰ., Πάτρια τοῦ ῾Αγίου ῎Ορους, ποὺ συνέ­γραψε ὁ μοναχὸς ᾿Ιάκωβος Νεασκητιώτης, ἀναφέρει τὸν Βα­σίλειο ὡς κτίτορα μονῆς στὸ ῞Αγιο ῎Ορος: “ἐπὶ δὲ τῆς βασι­λείας Βασιλείου τοῦ Μακεδόνος, ὁ μαθητὴς τοῦ ὁσίου Εὐ­θυμίου τοῦ νέου... Βασίλειος, ὕστερον μητροπολίτης Θεσ­σα­λονίκης χρηματίσας, ὁ καὶ ἐν ἁγίοις κατειλεγμένος, πο­θῶν ἡσυχάσαι, ἦλθεν εἰς τὸ ὄρος καὶ ἔκτισε τὴν ἐπώνυμον αὐτοῦ μονὴν τοῦ ῾Αγίου Βασιλείου εἰς τιμὴν τῆς ᾿Αναλή­ψε­ως τοῦ Σωτῆρος” (Λάμπρος, Πάτρια, σ. 215· Γεδεών, ῎Αθως, σ. 314). Πράγματι, μία μαρτυρία περὶ ὑπάρξεως, “μονῆς τοῦ ῾Αγίου Βασιλείου καὶ Πύργου καλουμένης... εἰς τιμὴν καὶ ὄνομα τῆς θείας τοῦ Χριστοῦ ᾿Αναλήψεως”, ὑπάρχει στὰ ἔγγραφα τοῦ Πρωτάτου (Actes Prôtaton, σ. 90), ἡ ὁποία ὅμως ἀπορ­ρίπτεται ὡς ἀστήρικτη καὶ προϊὸν παρανοήσεως, ἀπὸ τὴν Παπαχρυσάνθου (ὅπ.π., σημ. 299). Προφανῶς ἡ πρώιμη μαρ­τυρία περὶ τῆς ὑπάρξεως μονῆς τοῦ ἁγίου Βα­σιλείου, ὁδή­γησε στὸ μεταγενέστερο συνδυασμὸ μὲ τὸν πιὸ διάσημο Βα­σίλειο, τὸ βιογράφο τοῦ ὁσίου Εὐθυμίου. ᾿Εξ­­ίσου ὀρθὴ θὰ μποροῦσε νὰ εἶναι ἡ σύνδεση τῆς ἱδρύσεως τῆς μονῆς καὶ μὲ τὸν ὀλιγώτερο διάσημο Βασίλειο Α¢ ἀρχι­επίσκοπο Θεσ­σαλονίκης, κάτι ποὺ φαίνεται πιθανότερο.

῾Η βασικὴ παρανόηση στὴν ὁποία βασίζονται οἱ μετα­γενέστερες συγχύσεις περὶ τῶν δύο Βασιλείων, νομίζω ὅτι ὀφείλεται στὴν ἀπόδοση τῆς μνείας τοῦ Μηναίου Φεβρου­α­ρίου, περὶ Βασιλείου ὁμολογητοῦ, ἀπὸ τὸν ᾿Αλέξανδρο Λαυ­ριώτη, στὸν Βασίλειο Β¢, τὸ βιογράφο Εὐθυμίου τοῦ νέου, ὁ ὁποῖος δικαιολογεῖ τὴ δήλωση τοῦ Συναξαρίου γιὰ τὴν ᾿Αθηναϊκὴ προέλευσή του ὡς ἑξῆς: “ὁ Βασίλειος μεταβὰς εἰς ᾿Α­θήνας τὴν πατρίδα του, ἐξεπαιδεύθη τελειότερον καὶ ἐγένε­το ἀρχιεπίσκοπος Θεσσαλονίκης, ἔνθα καὶ στερρῶς ὑπὲρ τῆς πίστεως εἴχετο, καὶ ὑπὲρ αὐτῆς ὡμολόγησεν”. ῾Η πλη­ροφο­ρία αὐτή, ἂν καὶ ἀνήκει στὸν Βασίλειο Α¢ τὸν ῾Ομολο­γητή, εἶναι πολὺ ἀνακόλουθη, διότι τὴν ἐποχὴ αὐτὴ ἡ ᾿Α­θήνα τῶν γραμμάτων καὶ τῶν τεχνῶν ἔχει παύσει πρὸ πολλοῦ νὰ εἶναι πνευματικὸ κέντρο, ὥστε νὰ προσελκύει μαθητές· ἀντιθέτως ἔχουμε περισσότερες πληροφορίες γιὰ νέους ποὺ βρίσκουν κατα­φύγιο καὶ ἱκανοποίηση στὶς πνευ­ματικές τους ἀναζητή­σεις στὴ Θεσσαλονίκη, ποὺ εἶναι ἡ μεσαιωνικὴ ἐφάμιλλη κατά­σταση τῶν ἀρχαίων ᾿Αθηνῶν.

Τέλος, σὲ ἐπιζωγραφισμένη τοιχογραφία ποὺ βρίσκε­ται στὸ βόρειο πεσότοιχο τοῦ ἱεροῦ βήματος τοῦ καθολι­κοῦ τῆς μονῆς Βατοπεδίου, καὶ χρονολογεῖται τὸ ἔτος 1312, ἀπ­εικονίζεται ὁλόσωμος ῾Ο ῞ΑΓΙ(ΟΣ) ΒΑΣÍΛΕΙΟΣ ΘΕΣ­ΣΑ­ΛΟ­­ΝÍΚΗΣ, σύμφωνα μὲ τὴν ἀρχικὴ ἐπιγραφὴ ποὺ αὐτὴ φέ­ρει. ῾Ο εἰκονιζόμενος ἀρχιερεὺς ταυτίζεται ἀπὸ τοὺς ἐρευ­νητὲς μὲ τὸν ἀρχιεπίσκοπο Βασίλειο τὸ “συναξαριστή”, τὸ μαθητὴ τοῦ ὁσίου Εὐθυμίου τοῦ νέου.



ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ: Petit, L., Vie et office de saint Euthyme le Jeune, [Bibliotheque hagiographique orientale n. 5], Paris 1904. Λαυ­ριώτης, ᾿Α., “Βιογραφικαὶ σημειώσεις περὶ τοῦ ῾Αγίου Βασιλείου ἀρχι­επισκόπου Θεσσαλονίκης τοῦ ἐξ ᾿Αθηνῶν”, ΕΑ 20 (1896-1897) 373-375. Tafrali, O., (Thessalonique des origi­nes au quatorzième siècle, Paris 1919)= ἑλλην. μτφρ., ῾Η Θεσσαλονί­κη ἀπὸ τὶς ἀπαρχὲς ἕως τὸν 14ο αἰ., ᾿Αθήνα 1994, σ. 208. Petit, L., "Les évêques de Thessa­lo­nique", EO 4 (1900-1901) 221. ῾Ο ἴδιος, "Le Synodicon de Thessa­lo­nique", EO 18 (1916-1918) 253. Gouil­lard, J., "Le Synodicon de l’ Orthodoxie. Edition et Commentaire", TM 2 (1967) 114. Papa­chrys­santhou, D., Actes du Prôtaton, [Archives de l’Athos VII], Paris 1975. ῾Η ἴδια, "La Vie de saint Euthyme le Jeune", REB 32 (1974) 226-234. ῾Η ἴδια, ᾿Αθωνικὸς μοναχι­σμός, ἐκδ. ΜΙΕΤ, ᾿Αθήνα 1992, σ. 247. Λάμπρος, Σ., “Τὰ Πάτρια τοῦ ῾Αγί­ου ῎Ορους”, ΝΕ 9 (1912) 215. Γεδεών, Μ., ῾Ο ῎Α­θως. ᾿Αναμνήσεις-῎Εγγραφα-Σημειώσεις, ἐν Κων­σταντινουπόλει 1885, ἀνατ. ᾿Αθήνα 1990, σ. 314. ᾿Ιουστῖνος Σιμωνο­πετρίτης, “Παραστάσεις τεσσάρων ἀρχι­επισκόπων Θεσσαλονίκης σὲ τοιχογραφίες τοῦ καθολικοῦ τῆς μονῆς Βατοπεδίου”, Πρωτᾆτον τχ. 5 (1983) 96-99.
Γ.Τ.