ΜΙΧΑΗΛ ὁ ἐκ ΓΡΑΝΙΤΣΗΣ ΑΓΡΑΦΩΝ,

νεομάρτυς († 21.3.1544)

21 Μαρτίου



῾Ο νεομάρτυς Μιχαὴλ καταγόταν ἀπὸ τὴ Γρανίτσα τῶν ᾿Αγράφων, χωριὸ τῆς Εὐρυτανίας. Μολονότι οὔτε στὸ ἀρ­χι­κὸ του οὔτε στὴν ᾿Ακολουθία του, κείμενα ποὺ γρά­­φτηκαν σχεδὸν ἀμέσως μετὰ τὸ μαρτύριό του, δὲν τοῦ ἀπο­δίδεται τὸ ἐπώνυ­μο Μαυρουδῆς, ὁ ὅσιος Νικόδημος ὁ ῾Αγιο­ρείτης τὸ χρη­­σι­μο­ποίησε γιὰ τὸν Μιχαήλ, κατὰ τὴν παρά­φραση τοῦ ἀρχικοῦ Βίου, συγχέοντάς τον προφανῶς μὲ τὸν ὁμώνυμό του νεο­μάρτυρα Μιχαὴλ Μαυροειδῆ, ποὺ καταγό­ταν καὶ μαρτύρησε στὴν ᾿Αδριανούπολη περὶ τὸ 1490. ῍Αν καὶ οἱ δύο ταυτώ­νυ­μοι νεομάρτυρες ἔχουν διακριθεῖ σὲ σύγ­χρονες εἰδικὲς μελέ­τες (ἀπὸ τὸν S. Pétridès σὲ ἄρθρο του στὸ περιοδικὸ ΕΟ 14 [1911] 333-334 καὶ ἀπὸ τὸν Δ. Σο­φιανὸ στὸ περιοδικὸ BNJ 21 [1971-1976] 233-235 καὶ σὲ ἄλλες μεταγενέστερες μελέτες του), ὡστόσο ἡ σύγχυση καὶ ἡ ταύτισή τους σ᾿ ἕνα πρόσωπο ἐξακολουθοῦν νὰ ὑφί­στανται καὶ νὰ διαιωνίζονται ἕως σήμερα.

Οἱ εὐσεβεῖς γονεῖς τοῦ Μιχαήλ, Δημήτριος καὶ Στα­τήρα, τοῦ μετέδωσαν ἀπὸ τὴν παιδική του ἡλικία τὴν ἀγά­πη πρὸς τὸ Θεὸ καὶ τὸν σεβασμὸ πρὸς τὶς ἐντολές Του. ῞Οταν ἐνηλικιώθηκε, νυμφεύθηκε καὶ μετανάστευσε στὴ Θεσσαλο­νί­κη, πόλη ποὺ ἐπισκεπτόταν συχνὰ καὶ κατὰ τὸ παρελθόν, καὶ ἐξασκοῦσε τὸ ἐπάγγελμα τοῦ ἀρτοπώλη. ῾Ο Μιχαὴλ δια­κρινόταν γιὰ τὴν ἐλεήμονα φύση του καὶ ἦταν ἐξαιρετικὰ φιλακόλουθος, ἐπιπλέον δὲ εἶχε ἐκδηλώσει καὶ τὴν ἐπιθυμία νὰ μονάσει, ἀπὸ τὴν ὁποία ὡστόσο τὸν ἀπέ­τρεπαν πολλοὶ γνωστοί του, προβάλλοντάς του ὡς ἐπιχείρη­μα πὼς δὲν τοῦ ἐπιτρεπόταν νὰ πράξει κάτι τέτοιο ἐὰν δὲν συνηγοροῦσε καὶ ἡ σύζυγός του.

῾Ωστόσο, στὶς 17 Μαρτίου, Δευτέρα μετὰ τὴν Κυρια­κὴ τῆς Σταυροπροσκυνήσεως, ὁ Μιχαὴλ ἔλαβε ἀπὸ τὸν πνευ­μα­τικό του πατέρα τὴν εὐλογία νὰ ὑλοποιήσει τὴν ἀπόφασή του. Μετὰ τὸ τέλος τῆς ἀκολουθίας τοῦ ἑσπερι­νοῦ ἔφυγε βιαστικὰ ἀπὸ τὴν ἐκκλησία καὶ κατευθύνθηκε πρὸς τὸ ἀρ­το­πωλεῖο του, ὅπου λίγο ἀργότερα πῆγε καὶ ἕνας γνώριμός του νεαρὸς μωαμεθανὸς γιὰ νὰ ἀγοράσει ψωμί. ῾Ο Μιχαήλ, συζη­τώντας μαζί του, ἄρχισε νὰ καταφέ­ρεται μὲ δριμύτητα ἐναν­τίον τῆς μωαμεθανικῆς θρησκείας, μὲ ἀποτέλεσμα νὰ καταγ­γελθεῖ ἀπὸ τὸ παιδὶ σὲ κάποιο μωαμεθανὸ νομοδι­δά­σκαλο, ποὺ κατὰ συγκυρία περνοῦσε ἀπὸ ἐκεῖ. ῾Ο Μιχαὴλ ἐξακο­λούθησε νὰ κατηγορεῖ τὴ μωαμεθανικὴ θρησκεία ὡς ψεύ­τι­κη, μὲ ἀποτέλεσμα νὰ συλληφθεῖ λίγο ἀργότερα ἀπὸ τὸ πλῆ­θος τῶν Τούρκων ποὺ εἶχαν συγκεντρωθεῖ γύρω του καὶ νὰ ὁδηγηθεῖ στὸ δικαστὴ τῆς πόλεως.

᾿Ιδιαίτερο ἐνδιαφέρον παρουσιάζει ὁ διάλογος τοῦ Μι­χαὴλ μὲ τὸν ὀθωμανὸ δικαστή, ὁ ὁποῖος κατέγραφε ἀναλυ­τικὰ τὶς ἀπαντήσεις του σὲ συντασσόμενο πρακτικό· πρό­κει­ται γιὰ ἕνα ἐκτενὲς διαλογικὸ κείμενο, ὅπου ἐκτίθενται μὲ θεολογικὴ ἀκρίβεια τὰ δόγματα τῆς χριστιανικῆς πίστε­ως περὶ τοῦ Θεοῦ, τοῦ ᾿Ιησοῦ Χριστοῦ καὶ τῆς Θεοτόκου. Πρόσ­φατα ἐντοπίσθηκε (στὸ ἄρθρο τοῦ καθηγητῆ Β. Φα­νουργά­κη, “Μάρτυρες-Νεομάρτυρες...”, σσ. 189-192) ἡ σα­φὴς σχέση καὶ ἐξάρτηση τῆς ἀπολογίας τοῦ Μιχαὴλ ἀπὸ τὴ Διάλεξη τοῦ ἁγίου Γρηγορίου τοῦ Παλαμᾆ πρὸς τοὺς ἀθέους Χιό­νας. Καθίσταται λοιπὸν προφανὲς ὅτι ὁ συντά­κτης τοῦ Μαρ­τυρίου τοῦ νεομάρτυρος Μιχαὴλ παρέθεσε σχεδὸν αὐτούσια τὴν ὁμολογία τοῦ ἁγίου Γρηγορίου τοῦ Παλαμᾆ σ᾿ ἕνα παρ­όμοιο ἐπεισόδιο, δηλαδὴ σ᾿ ἕνα διάλογο μεταξὺ ἑνὸς ὀρθο­δόξου καὶ ἑνὸς μωαμεθανοῦ.

῾Ο κριτὴς ἔδωσε στὴ συνέχεια ἐντολὴ νὰ ραβδίσουν τὸν Μιχαὴλ καὶ νὰ τὸν ὁδηγήσουν στὴ φυλακή, ὅπου λίγο ἀργότερα τὸν ἐπισκέφθηκαν μερικοὶ χριστιανοί, ποὺ εἶχαν παρακολουθήσει τὴν ὁμολογία του καὶ εἶχαν μεταφέρει τὴν εἴδηση στὸν ἀρχιεπίσκοπο Θεσσαλονίκης Μητροφάνη, ὁ ὁποῖος ἦταν καὶ ὁ πνευματικὸς πατέρας τοῦ Μιχαήλ. ῾Ο Μητροφάνης τοὺς ἀπέστειλε στὸ δέσμιο Μιχαὴλ γιὰ νὰ τὸν ἐμψυχώσουν· ἔκπληκτοι ὅμως διεπίστωσαν τὴν ἠρεμία καὶ τὴ χαρὰ ποὺ τὸν διέκρινε, καθὼς καὶ τὴν ἀποφασιστικότη­τά του γιὰ τὸ μαρτύριο.

Τὴν ἑπόμενη ἡμέρα οἱ ἴδιοι χριστιανοὶ ἐπισκέφθηκαν καὶ πάλι τὸν Μιχαήλ, ὁ ὁποῖος τοὺς ἀπεκάλυψε ὅτι κατὰ τὴ διάρκεια τῆς προηγούμενης νύχτας τοῦ εἶχε ἀποκαλυ­φθεῖ ὁ Χριστός, ἐνθαρρύνοντάς τον στὴν ἀπόφασή του καὶ εὐ­λογώντας τον.

Τὴν Πέμπτη τῆς Μεσονηστίμου ὁ Μιχαὴλ ὁδηγήθηκε σὲ ἀνώτερο δικαστή, ὁ ὁποῖος, ἀφοῦ τοῦ ἀνέγνωσε τὸ πρα­κτικὸ τῆς ὁμολογίας του καὶ τὸν πληροφόρησε ὅτι ἀντιμε­τώ­πιζε τὸν κίνδυνο νὰ καταδικαστεῖ στὸν διὰ πυρᾆς θάνα­το, προσπάθησε μὲ ὑποσχέσεις νὰ τὸν πείσει νὰ ἐξομώσει, χωρὶς ὅμως ἀποτέλεσμα. ῾Η παρρησία τοῦ Μιχαὴλ συγκλό­νι­σε ἀκόμη καὶ τὸν δικαστή, ὁ ὁποῖος ὡστόσο ἐξέδωσε κατα­δικαστικὴ ἀπόφαση, σύμφωνα μὲ τὴν ὁποία ὁ Μιχαὴλ κατα­δικάστηκε νὰ ριφθεῖ στὴ φωτιὰ στὶς 3 μ.μ. τὴν ἴδια ἡμέρα (Πέμπτη 20 πρὸς 21 Μαρτίου 1544). ῾Ο ἔπαρχος τῆς πόλε­ως ὁδήγησε τὸν Μιχαὴλ στὸν τόπο τοῦ μαρτυρίου, λίγα μέ­τρα βορείως τοῦ ἱεροῦ τοῦ ναοῦ τῆς ῾Υπαπαντῆς τοῦ Χρι­στοῦ, ὅπου σή­με­ρα ἔχει ἀνεγερθεῖ μικρὸ προσκυνη­τάριο ἀφ­ιε­ρωμένο στὴ μνή­μη του, μὲ ἐντοιχισμένη μαρμάρι­νη πλάκα ποὺ παρέχει πλη­ροφορίες περὶ τοῦ μαρτυρίου του. ᾿Εκεῖ εἶχε συγκεντρωθεῖ πλῆ­θος κόσμου· οἱ Τοῦρκοι εἶ­χαν περιστοι­χί­σει τὸν μάρτυρα χλευάζοντάς τον, ἐνῶ οἱ χριστιανοὶ βρί­σκον­ταν σὲ ἀπόσταση, διότι οἱ Τοῦρκοι δὲν τοὺς ἐπέτρεπαν νὰ πλησιάσουν. ᾿Αφοῦ τὸν γύμνωσαν καὶ τὸν ὁδήγησαν μπροστὰ στὴν πυρά, ὁ ἔ­παρ­χος τῆς πόλεως προσπάθησε καὶ πάλι χωρὶς ἀποτέλεσμα νὰ κάμψει τὸ μαρ­τυρικὸ φρόνημα τοῦ Μιχαὴλ μπροστὰ στὴ θέα τῆς φωτιᾆς. ῾Ο Μιχαὴλ ὑπέμεινε μὲ καρτερία τὸ μαρτύ­ριό του, ἐπι­σφραγίζοντας μὲ τὸ αἷμα του τὴν ἀκλόνητη ὁμο­λογία τῆς πίστεώς του.

Τὸ 1544 ὡς ἔτος τοῦ μαρτυρίου τοῦ Μιχαήλ, ἂν καὶ δὲν ἀναγράφεται στὸ Μαρτύριό του, μαρτυρεῖται ὡστόσο σὲ σημειώσεις ποὺ βρίσκονται στοὺς κώδικες 199 τῆς Σκή­της τῶν Καυσοκαλυβίων καὶ Ι-15/2 τῆς ῾Εταιρείας Μακε­δονι­κῶν Σπουδῶν στὴ Θεσσαλονίκη, οἱ ὁποῖοι περιέχουν τὸ Βίο, τὴν ᾿Ακολουθία καθὼς καὶ ἄλλα κείμενα γιὰ τὸ νεο­μάρτυρα Μιχαήλ. ῾Ωστόσο, ὁ ἐκδότης τῆς παραφράσεως τοῦ Βίου, Λ. Παπαντωνίου, μετέγραψε ἐσφαλμένα τὸ ἔτος τοῦ μαρτυρίου του ἀπὸ 7052 (=1544) ἀπὸ κτίσεως κόσμου, σὲ 1752 μ.Χ., μὲ ἀποτέλεσμα τὸ σφάλμα αὐτὸ σχετικὰ μὲ τὴ χρονολόγηση τοῦ μαρτυρίου τοῦ Μιχαὴλ νὰ μεταδοθεῖ καὶ σὲ μεταγενέ­στερες μελέτες.

Παρόμοιο πρόβλημα προέκυψε σχετικὰ καὶ μὲ τὴν ἡ­μέρα τοῦ ἑορτασμοῦ τῆς μνήμης τοῦ Μιχαήλ. ῍Αν καὶ οἱ κώδικες ποὺ διασώζουν τὸ κείμενο τοῦ ἀρχικοῦ Βίου καὶ τῆς ἀρχικῆς ᾿Ακολουθίας του, ἀναγράφουν ὡς ἡμέρα τῆς ἑορτῆς του τὴν Δ¢ Κυριακὴ τῶν Νηστειῶν, ὡστόσο ὁ ὅσιος Νικόδημος ὁ ῾Αγιορείτης στὸ Συναξαριστή του καὶ ὁ Σπυ­ρί­δων Λαυριώτης, ἐκδότης δημώδους διασκευῆς τοῦ Μαρ­τυ­ρίου του, ἀναγράφουν ὡς ἡμέρα μνήμης τοῦ μαρτυρίου του τὴν 10η Μαρτίου. ῾Ο Λ. Παπαντωνίου (ὅ.π., σ. 3) ση­μειώνει μία δεύτερη ἑορτολογικὴ μετατόπιση τῆς μνήμης του, ὑπο­στηρίζοντας πώς, ἐπειδὴ ἡ ἑορτὴ τοῦ Μιχαὴλ ἐνέ­πιπτε πάν­τοτε τὴν περίοδο τῆς Μ. Τεσσαρακοστῆς, ἀποφα­σίστηκε ἀπὸ τὸ Πατριαρχεῖο Κωνσταντινουπόλεως ἡ μετά­θεσή της κατὰ τὴν Πέμπτη τῆς Διακαινησίμου ἑβδομάδος. ᾿Επίσης, ἀπὸ τὸ 1949 εἶχε καθιερωθεῖ ὁ ἑορτασμὸς τῆς μνήμης τοῦ νεομάρ­τυρος στὸ ναὸ τῆς Ζωοδόχου Πηγῆς Ν. ᾿Ελβετίας στὴν ᾿Α­θήνα, κατὰ τὴν Κυριακὴ τοῦ Θωμᾆ.

᾿Ιδιαίτερα ἀπασχόλησε τὴν ἔρευνα τὸ πρόβλημα τοῦ συντάκτη τοῦ Βίου τοῦ Μιχαήλ. Εἶναι πολλὰ τὰ ἐσω­τερικὰ στοιχεῖα τοῦ κειμένου, ποὺ ὁδηγοῦν στὸ συμπέρα­σμα ὅτι ὁ συγ­γραφέας πρέπει νὰ ἦταν κληρικὸς τῆς Μη­τροπόλεως Θεσ­σαλονίκης, ἴσως ἀκόμη καὶ ὁ ἴδιος ὁ μητρο­πολίτης. Πρὸς αὐτὴ τὴν κατεύθυνση στράφηκε μία ὁμάδα μελετητῶν (Γ. Ζαβί­ρας, Λ. Παπαντωνίου, Π. Παπαγεωργί­ου, Σ. Εὐστρα­τιάδης, Β. Γιαννόπουλος, L. Petit καὶ V. Laurent), οἱ ὁποῖοι δέχον­ται ὡς συγγραφέα τοῦ Μαρτυρίου τὸ μητροπολίτη Θεσ­σαλο­νίκης Θεωνᾆ, ὁ θάνατος τοῦ ὁποί­ου, ὡστόσο, τοποθε­τεῖται στὸ ἔτος 1541, χρονολογία ποὺ καθιστᾆ ἀβάσιμη αὐτὴ τὴν ἐκδοχή. ῾Ο Δ. Σοφιανὸς ἀσχολή­θηκε διεξοδικὰ μὲ αὐτὸ τὸ πρόβλημα (σὲ ἄρθρα του στὰ περιοδικὰ BNJ 21 [1971/76] 244-247 καὶ ΕΕΒΣ 44 [1979/80] 235, 246-248). ᾿Αφοῦ πα­ρ­ουσίασε τὶς διατυπω­θεῖσες ἀπόψεις, ὑποστήριξε μὲ ἐπι­φύ­λα­ξη πὼς συντάκτης τοῦ Μαρτυρίου εἶναι πιθανὸν ὁ μη­τρο­πο­λίτης Θεσσαλονί­κης Μητροφάνης Α¢ (1540-1550/1), ἄπο­ψη τὴν ὁποία δέ­χεται καὶ ὑποστηρίζει καὶ ὁ ᾿Απ. Γλα­βί­νας.

Τὸ κείμενο τῆς ἀρχικῆς ᾿Ακολουθίας τοῦ νεομάρτυρος Μιχαὴλ ἐκδόθηκε ἀρχικὰ ἀπὸ τὸν Σπυρίδωνα Λαυριώτη τὸ 1938 (ἀπὸ τὸν κώδικα Καυσοκαλυβίων 199) καὶ ἀργότερα μὲ κριτικὴ ἐπεξεργασία ἀπὸ τὸ Δ. Σοφιανὸ (ΕΕΒΣ 44 [1979/ 80] 252 ἑ.), ὁ ὁποῖος ἀσχολήθηκε καὶ μὲ τὸ πρόσω­πο τοῦ συντάκτη της, ποὺ σύμφωνα μὲ τὴν ἀκροστιχίδα τοῦ κανό­νος ὀνομαζόταν Θεοφάνης. ῾Η συγγραφὴ τῆς ᾿Α­κολουθίας τοῦ νεομάρτυρος Μιχαὴλ ἀποδίδεται εἴτε στὸ Διδάσκαλο καὶ Μέγα Ρήτορα τοῦ Οἰκουμενικοῦ Πατριαρ­χείου Θεοφάνη ᾿Ε­λεαβοῦλκο Νοταρᾆ εἴτε σὲ κάποιο ἁγια­ναστασίτη μοναχό, μα­­θητὴ τοῦ ἁγίου Θεωνᾆ Α¢, μητροπο­λίτη Θεσσαλονίκης, ποὺ ἔχει συντάξει ὑμνογραφικὰ κείμενα καὶ γιὰ τὸν ὁσιομάρ­τυ­ρα ᾿Ιάκωβο († 1.11.1519), πνευματι­κὸ πατέρα τοῦ μητροπο­λίτη Θεωνᾆ. ᾿Ακολουθία τοῦ νεο­μάρτυ­ρος Μιχαὴλ εἶχε ἤδη ἐκδοθεῖ ἀπὸ τὸ Λ. Παπαντω­νίου τὸ 1908 (ἐπανεκδόθηκε τὸ 1953), ἐνῶ τὴν ᾿Ακολουθία ποὺ συμπεριλήφθηκε στὸ Εὐρυ­τανικὸν Λειμωνάριον (1978) συνέταξε ὁ μακαριστὸς ὑμνο­γρά­φος τῆς Μ. ᾿Εκκλησίας μο­ναχὸς Γεράσιμος Μικραγιαν­νανίτης.

᾿Ιδιαίτερα σημαντικὸς εἶναι ὁ κώδικας Ι-15/2 τῆς ῾Ε­ταιρείας Μακεδονικῶν Σπουδῶν, στὸν ὁποῖο περιέχεται ἕνα πλῆθος ὑμνογραφικῶν κειμένων γιὰ τὸ νεομάρτυρα Μι­χαήλ. Συγκεκριμένα, περιλαμβάνονται πέντε ἐπιγράμματα (φφ. 1α-2α), τὰ ὁποῖα συνέταξαν οἱ Πολυζώης καὶ ᾿Ιωάν­νης Χατζη­δήμου, ἡ ᾿Ακολουθία του (φφ. 3α-22α) ποὺ γρά­φτηκε τὸ 1791, καὶ ἕνα πεζὸ κείμενο, “ὑπόθεσις ἐγκωμίου παρὰ Στα­ματίου Πικέλα” (φ. 22α), στὸ ὁποῖο τεκμηριώνε­ται ἡ ἁγιό­τητα τοῦ Μιχαὴλ μὲ δύο κυρίως ἐπιχειρήματα: τὴν “θεο­λο­γικωτάτην” ἀπολογία του πρὸς τὸν Τοῦρκο δι­καστὴ καὶ τὸ θαυμαστὸ τρόπο τοῦ μαρτυρίου του. ῾Ο συν­τάκτης αὐτοῦ τοῦ σύντομου ἁγιολογικοῦ σημειώματος συμ­περαίνει ἐν κατα­κλεί­δι ὅτι “ἅγιος λοιπὸν βεβαιότατα εἶναι οὗτος ὁ μεγαλομάρ­τυς, μαρτυρημένος ἄνωθεν ὡς ἀποδεδειγ­μένος καὶ καθαγια­σμένος, καὶ οὐκ ἔχομεν χρείαν μαρτυριῶν ἄλλων, ἤγουν θαυ­μάτων”. Στὰ φφ. 23α-27β παραδίδεται καὶ ὁ Παρακλητικὸς Κανόνας στὸν ῞Αγιο.

Μία ἄγνωστη ᾿Ακολουθία τοῦ νεομάρτυρος Μιχαὴλ σώ­ζεται, ἐπίσης, στὸν κώδικα ΕΒΕ 701, μὲ ἀρκετὲς ὁμοιό­τη­τες ἀλλὰ καὶ ἀρκετὲς διαφορὲς ἀπὸ τὶς ἤδη γνωστὲς ᾿Α­κο­λου­θίες.

Εἰκονογραφικὲς παραστάσεις τοῦ νεομάρτυρος Μιχα­ὴλ τοῦ ἐξ ᾿Αγράφων σώζονται σὲ ἀρκετὲς τοιχογραφίες καὶ φορητὲς εἰκόνες, στὸ μακεδονικὸ καὶ θεσσαλικὸ χῶρο. ῾Η ἀρχαιότερη παράστασή του, χρονολογημένη τὸ 1549, ἔχει ἐντοπισθεῖ στὴ μονόκλιτη βασιλικὴ τοῦ ἀρχαγγέλου Μιχαὴλ κοντὰ στὴν Αἰανὴ Κοζάνης. ῎Αλλες τοιχογραφίες ἢ φορη­τὲς εἰκόνες του σώζονται στὸ καθολικὸ τῆς μονῆς ἁγ. Δη­μη­τρί­ου Βλάστης, στὶς θεσσαλικὲς μονὲς Κορώνης καὶ Δου­σίκου, στὸ ναὸ τῆς ῾Υπαπαντῆς στὴ Θεσσαλονίκη καὶ στὸ σκευο­φυλάκιο τῆς μονῆς Βλατάδων.



ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ: ᾿Ακολουθία τοῦ ἁγίου νεομάρτυρος Μιχαὴλ (ἐκ Γρανίτσης τῆς Εὐρυτανίας). Συγγραφεῖσα παρὰ τοῦ πανιερωτά­του ἁγίου Θεσσαλονίκης Θεωνᾆ καὶ ἐπιδιορθωθεῖσα ὑπὸ Δ. Παπαν­τω­νί­ου..., ᾿Αθῆναι τύποις “Αὐγῆς”, 1908. ᾿Ακολουθία τοῦ ἁγίου μεγαλο­μάρτυρος Μιχαὴλ τοῦ Μαυρουδῆ μαρτυρήσαντος ἐν Θεσσαλο­νίκῃ. Ποί­ημα Μανουὴλ τοῦ μεγάλου ρήτορος, (ἐπιμ. Σπυρίδωνος Λαυριώτου), Βόλος 1938. ᾿Αναστασίου, ᾿Ι., “Οἱ νεομάρτυρες τῆς Θεσ­σαλονίκης”, ῾Η Θεσσαλονίκη 1 (1985) 497-498. ῾Ο ἴδιος, “Σχεδία­σμα περὶ τῶν νεο­μαρτύρων”, Μνήμη 1821, Θεσσαλονίκη 1971, σ. 32. Βασιλόπουλος, Χ., Εὐρυτᾆνες νεομάρτυρες, ᾿Αθῆναι 1967, σσ. 35-40. Γλαβίνας, ᾿Απ., “Μη­τροπολῖταί τινες Θεσσαλονίκης κατὰ τὸν ΙΣΤ¢ αἰῶνα”, ΕΕΘΣΠΘ 19 (1974) 291-301. ῾Ο ἴδιος, “῾Η ᾿Ακολου­θία τοῦ νεομάρτυρα Μιχαὴλ ἀπὸ τὴ Γρανίτσα τῶν ᾿Αγράφων”, Κλη­ρο­νομία 20 (1988) 47-91. ῾Ο ἴδιος, “῾Ο Παρακλητικὸς Κανό­νας στὸ νεομάρτυρα Μιχαὴλ ἀπὸ τὰ ῎Αγρα­φα”, ΔΙΑΚΟΝΙΑ. ᾿Αφιέ­ρωμα στὴ μνήμη Βασιλείου Στογιάννου, Θεσ­σαλονίκη 1988, σσ. 369-389. ῾Ο ἴδιος, “῾Ο νεομάρτυρας Μιχαὴλ ἀπὸ τὴ Γρανίτσα τῶν ᾿Αγράφων († 20/21 Μαρτίου 1544)”, ᾿Αναφο­ρὰ εἰς μνήμην μητροπολίτου Σάρδε­ων Μαξίμου (1914-1986), τ. Β¢, Γενεύη 1989, σσ. 53-61. ᾿Ελευθεριά­δου, Κ., “Εἰκόνα τοῦ νεομάρτυρος Μιχα­ὴλ τοῦ ἐκ Γρανίτσης στὴ μο­νὴ Βλατάδων”, Πρακτικὰ Θεολο­γι­κοῦ Συν­εδρίου εἰς τιμὴν καὶ μνή­μην τῶν Νεομαρτύρων (17-19 Νοεμ­βρίου 1986). Προνοίᾳ καὶ προ­εδρίᾳ τοῦ Παναγιωτάτου Μητροπολίτου Θεσσαλο­νί­κης κ.κ. Παντελε­ήμονος τοῦ Β¢, Θεσσαλονίκη 1988, σσ. 495-508. Εὐ­ρυτανικὸν Λειμω­νάριον, ἐπιμ. Κ. Βαστάκη, ᾿Αθῆναι 1978, σσ. 111-122, 225-229. Εὐ­στρατιάδης, Σ., ῾Αγιολόγιον τῆς ᾿Ορθοδόξου ᾿Εκκλησίας, ᾿Αθῆναι χ.χρ., σσ. 338-339. Καστανᾆς, Θ., “Θεσσαλονικεῖς ἅγιοι”, ΓΠ 19 (1935) 157. Μαντοπούλου-Παναγιωτοπούλου, Θ., Θρησκευτικὴ ἀρχιτεκτονικὴ στὴ Θεσσαλονίκη κατὰ τὴν τελευταία φάση τῆς Τουρ­κοκρατίας (1839-1912), [Διδ. διατριβή], Θεσσαλονίκη 1989, σσ. 25-27. Νικόδημος ῾Αγιορείτης, Νέον Μαρτυρολόγιον, ᾿Αθῆναι 19933, σσ. 52-57. Παπαγεωργίου, Π., “῾Ο μητροπολίτης Θεσσαλονί­κης Θεωνᾆς ὁ Α¢ καὶ ἔργον αὐτοῦ μαρτυρολογικόν”, ΕΑ 31 (1911) 180ἑ. Παπαδό­που­λος, Στ., Οἱ νεομάρτυρες καὶ τὸ δοῦλον Γένος, ᾿Αθῆναι 1974, σσ. 99-113. Περαντώνης, ᾿Ι., Λεξι­κὸν τῶν Νεομαρτύρων, τ. Γ¢, Άθῆναι 1972, σσ. 349-353. ῾Ο ἴδιος, “Τὰ αἴ­τια καὶ αἱ ἀφορμαὶ τοῦ μαρτυ­ρί­ου τῶν Νεομαρτύρων”, Θεολογία 42 (1971) 132. ῾Ο ἴδιος, “Κατάλο­γος Νεο­μαρ­τύρων τῶν ἀπὸ τῆς ῾Αλώσεως τῆς Κ/Πόλεως μέχρι τοῦ ἔτους 1867 μαρτυρησάντων”, Θεολογία 60 (1989) 160. Προβατάκης, Θεοχ., ῾Ο Να­ὸς τῆς ῾Υπαπαντῆς τοῦ Χρι­στοῦ Θεσσαλονίκης, ῾Ιστορία-Τέχνη-Παρά­δοση, Θεσσαλονίκη 1975, σσ. 45-48. Πύρρος, Σ., “Δοκί­μι­ον Μακεδο­νικοῦ ῾Αγιολογίου”, Μακε­δονικὸν ῾Ημερολόγιον Παμμακε­δονι­κοῦ Συλ­λόγου ᾿Αθηνῶν τ. Ε¢ (1912) 21. Σοφιανός, Δ., “῾Ο νεο­μάρτυς Μιχαὴλ ὁ ἐξ ᾿Αγράφων († 1544, Θεσσαλονίκη) καὶ ὁ συντά­κτης τοῦ Βίου του”, BNJ 21 (1971/6) 233-247. ῾Ο ἴδιος, “῾Η ἀρχικὴ ᾿Ακολουθία καὶ ὁ ἀρχικὸς ἀνέκδοτος Βίος τοῦ νεομάρτυρος Μιχαὴλ τοῦ ἐξ ᾿Αγράφων († 1544, Θεσσαλονίκη)”, ΕΕΒΣ 44 (1979-1980) 231-281. ῾Ο ἴδιος, “῾Ο νεο­μάρτυρας Μιχαὴλ Μαυροειδὴς ὁ ᾿Αδριανουπολί­της († ca. 1490, ᾿Α­­δριανούπολη). ᾿Ανέκδοτα ἁγιολογικὰ κείμενα τοῦ Μεγάλου Ρήτορος Μανουὴλ Κορινθίου κ.ἄ.”, Θεολογία 54 (1983) 780-783. Σταφυλᾆς, Μ., Οἱ λαμπάδες τῆς Ρωμιοσύνης (μυθιστορηματικὴ ἀφήγηση). ῾Ο μι­κρὸς βί­ος καὶ τὸ μεγάλο μαρτύριο τοῦ νεομάρτυρα τῆς ἐλευθερίας Μιχαὴλ Μαυρουδῆ ἀπὸ τὴ Γρανίτσα Εὐρυτανίας, Λάρισα 1973, σσ. 1-80. Τρι­ανταφύλλου, Κ., ῾Ελληνικὸν Μαρτυρολόγιον, Πά­τραι 1974, σ. 26. Φα­νουργάκης, Β., “Μάρτυρες-Νεομάρτυρες· τὰ μαρ­τύρια τῶν νεομαρτύ­ρων ὡς ἀδιάσπαστη συνέχεια τῶν μαρτυρίων τῆς ἀρχαίας ᾿Εκκλησί­ας”, Πρα­κτικὰ Θεολογικοῦ Συνεδρίου εἰς τιμὴν καὶ μνήμην τῶν Νεο­μαρτύρων (17-19 Νοεμβρίου 1986). Προνοίᾳ καὶ προ­εδρίᾳ τοῦ Παν­αγιωτάτου Μητροπολίτου Θεσσαλονίκης κ.κ. Παντελεή­μονος τοῦ Β¢, Θεσσαλονίκη 1988, σσ. 182-192. Χρυσοστόμου, Γ., “Οἱ ἅγι­οι τῆς Θεσ­σαλονίκης”, στὸ Χαριστήριον τῷ Παναγιωτάτῳ Μητρο­πο­λίτῃ Θεσ­σα­λονίκης κ.κ. Παντελεήμονι τῷ δευτέρῳ ἐπὶ τῇ συμπλη­ρώ­σει εἰκοσα­ετοῦς ἐν Θεσσαλονίκῃ ποιμαντορίας (1974-1994), Θεσ­σα­λονίκη 1994, σσ. 935-936. ῾Ο ἴδιος, “Βιβλιογραφία εἰς ᾿Ακολουθίας Νεομαρτύρων”, Πρακτικὰ Θεολογικοῦ Συνεδρίου εἰς τιμὴν καὶ μνή­μην τῶν Νεομαρ­τύ­ρων (17-19 Νοεμβρίου 1986). Προνοίᾳ καὶ προ­εδρίᾳ τοῦ Παναγιω­τάτου Μητροπολίτου Θεσσαλονίκης κ.κ. Παντε­λεή­μονος τοῦ Β¢, Θεσ­σαλονίκη 1988, σ. 580. BHG 2274. Petit, L., Bi­bliographie des aco­louthies grecques, [SH 16], Bruxelles 1926, σσ. 194-195. Pétridès, S., "Le néo-martyr Mi­chel Mauroeidès et son of­fice", EO 14 (1911) 333-334.
Σ.Π.