ΙΩΣΗΦ ΑΝΤΩΝΟΠΟΥΛΟΣ,

μητροπολίτης Θεσσαλονίκης

ἐθνομάρτυς - ἱερομάρτυς († 3.6.1821)



῾Ο ᾿Ιωσήφ, καταγόμενος ἀπὸ τὴ Δημητσάνα τῆς Πε­λο­ποννήσου, διετέλεσε μητροπολίτης Θεσσαλονίκης κατὰ τὴ δύ­σκολη περίοδο τῆς Τουρκοκρατίας καὶ ἰδιαίτερα κατὰ τοὺς χρόνους πρὶν ἀπὸ τὴν ἔκρηξη τῆς ᾿Επαναστάσεως, κατὰ τὴν ἔναρξη τῆς ὁποίας συνελήφθη ἀπὸ τοὺς Τούρ­κους καὶ θα­νατώθηκε· γι᾿ αὐτὸ καὶ θεωρεῖται ὡς ἐθνομάρ­τυς. ῍Αν καὶ δὲν ὑπάρχει ἐπίσημη πράξη ἀνακηρύξεως τῆς ἁγιότητάς του ἀπὸ τὸ Οἰκουμενικὸ Πατριαρχεῖο, ἐπειδή, ὅπως εἶναι φυσι­κό, κάτι τέτοιο θὰ προκαλοῦσε ἔντονες ἀντι­δράσεις ἀπὸ μέ­ρους τῆς Τουρκικῆς κυβερνήσεως, ἐν τούτοις κρίθηκε σκόπι­μο νὰ περιληφθεῖ καὶ ὁ μητροπολίτης ᾿Ιωσὴφ στὸ ῾Αγιολόγιο τῆς Θεσσαλονίκης, ἀφοῦ ἔχει καθιερωθεῖ στὴ συνείδηση τοῦ χριστιανικοῦ πληρώματος ὄχι μόνο ὡς ἐθνομάρτυς, ἀλλὰ καὶ ὡς ἱερομάρτυς.

Τὴν προσωπικότητα τοῦ ᾿Ιωσὴφ ἀνασυνθέτουμε ἀπὸ σποραδικὲς εἰδήσεις ποὺ ὑπάρχουν περὶ τοῦ προσώπου του, ἐφ᾿ ὅσον δὲν διαθέτουμε κάποια πλήρη βιογραφία του. Κυ­ρίως οἱ πληροφορίες ποὺ διαθέτουμε προέρχονται ἀπὸ τὶς δύο περιόδους κατὰ τὶς ὁποῖες διετέλεσε συνοδικὸς ἀρχιε­ρέ­ας στὸ Πατριαρχεῖο Κωνσταντινουπόλεως. Κατ᾿ αὐτὲς τὶς περιό­δους λοιπὸν συναντοῦμε τὴν ὑπογραφὴ τοῦ ᾿Ιωσὴφ σὲ πολλὰ σπουδαῖα συνοδικὰ ἔγγραφα.

῾Ο ᾿Ιωσὴφ καταγόταν ἀπὸ τὴ Δημητσάνα, ἡ ὁποία ἀνέδειξε ἰδιαίτερα κατὰ τὴν περίοδο τῆς Τουρκοκρατίας ἀ­ξιόλογους ἄνδρες, ποὺ ἐργάστηκαν τόσο στὸ χῶρο τῆς ᾿Εκ­κλησίας ὅσο καὶ γιὰ τὴν ἀπελευθέρωση τοῦ ῎Εθνους. ᾿Απὸ τὴ Δημητσάνα ἄλλωστε καταγόταν καὶ ὁ πατριάρχης Γρη­γόριος ὁ Ε¢, μὲ τὸν ὁποῖο ὁ ᾿Ιωσὴφ πρέπει νὰ ἦταν συνομή­λικος ἢ ἴσως καὶ λίγο νεώτερός του. ῾Ο ᾿Ιωσὴφ προερχόταν ἀπὸ τὴ γνωστὴ οἰκογένεια τῶν ᾿Αντωνόπουλων, ἡ ὁποία προσέφερε πολλὰ στὸν ἀγώνα τοῦ 1821. Μέχρι πρόσφατα ὑπῆρχε ἡ ἄποψη ὅτι ἔφερε τὸ ἐπώνυμο Δαλιβήρης, ὥσπου δημοσιεύτηκαν τὰ ᾿Απομνημονεύματα τοῦ Κανέλου Δελη­γιάννη, ὅπου, ἀναφερόμενος ὁ Κανέλος στὸ γεγονὸς τῆς ἱ­δρύσεως πυριτιδόμυλων στὴ Δημητσάνα, λέγει ὅτι στὴν προ­σ­πάθεια αὐτὴ τῶν δύο ἀδελφῶν, τοῦ Νικολάου καὶ τοῦ Σπυ­ρίδωνα Σπηλιωτοπούλου συνέβαλε σημαντικὰ καὶ ὁ προκρι­τώτερος τῆς πόλεως “᾿Αθανάσιος ᾿Αντωνόπουλος, ἀ­δελφὸς τοῦ ᾿Ιωσὴφ μητροπολίτου Θεσσαλονίκης, ὅστις ἐφο­νεύθη ἀπὸ τὸν σουλτάνον εἰς Κωνσταντινούπολιν μετὰ τοῦ ἀοιδίμου πατριάρχου Γρηγορίου, τοῦ Δέρκων, ᾿Εφέσου καὶ ἄλλων ἀρ­χιερέων...”.

Τὴν πρώτη μόρφωσή του ὁ ᾿Ιωσὴφ πιθανώτατα τὴν ἔλαβε στὴ γενέτειρά του, ὅπου ἄλλωστε καὶ πρὶν τὴ σύστα­ση τῆς γνωστῆς ῾Ελληνικῆς Σχολῆς λειτουργοῦσε ἀνεπίσημα σχολεῖο. ῎Αγνωστος παραμένει ὁ τόπος ὅπου συνέχισε τὶς σπουδές του· πιθανότατα μετέβη στὴ Σμύρνη, ὅπου συνήθι­ζαν νὰ καταφεύγουν πολλοὶ ἀπὸ τὴν πατρίδα του, ὅπως π.χ. ὁ Γρηγόριος ὁ Ε¢, ἀλλὰ καὶ οἱ ἱδρυτὲς τῆς Σχολῆς τῆς Δημητσάνας. ῞Ενας ἄλλος τόπος ποὺ προσέλκυε πολλοὺς νέ­ους προερχόμενους ἀπὸ τὴ Δημητσάνα ἦταν ἡ Κωνσταν­τι­νούπολη, ὅπου διέμεναν πολλοὶ πλούσιοι ἔμποροι καταγό­με­νοι ἀπὸ αὐτή. ᾿Αλλὰ καὶ τὸ ῞Αγιο ῎Ορος ἀποτελοῦσε ἕναν σημαντικὸ πόλο ἕλξης. Σὲ κάποιον λοιπὸν ἀπὸ αὐτοὺς τοὺς χώρους ὁ ᾿Ιωσὴφ συμπλήρωσε τὴ μόρφωσή του, γιὰ τὴν ὁποία ἄλλωστε ὁ μοναχὸς Χριστόφορος ὁ Προδρομίτης ση­μειώνει: “ἱκανὴν παίδευσιν, τήν τε θύραθεν καὶ μάλιστα τῶν καθ᾿ ἡμᾆς παιδευμάτων”.

᾿Αργότερα, ὅταν ὁ Γρηγόριος ὁ Ε¢ ἀνέρχεται στὸν πα­τριαρχικὸ θρόνο, συναντοῦμε τὸν ᾿Ιωσὴφ ἀρχιδιάκονο τοῦ μητροπολίτη ᾿Εφέσου. Στὴ συνέχεια γίνεται Μ. Πρωτο­σύγ­κελλος τοῦ Οἰκουμενικοῦ Πατριαρχείου, ἐνῶ ἀπὸ τὶς 20 Αὐ­γούστου τοῦ 1787 ἐξελέγη μητροπολίτης Δράμας. Μεταξὺ τῆς γενέ­τειράς του καὶ τῆς ἐκκλησιαστικῆς του ἐπαρχίας ὑπ­ῆρ­χε ἕ­νας μυστικὸς στενὸς σύνδεσμος, ἀφοῦ πολλοὶ ἀπὸ τοὺς συμπατριῶτες του εἶχαν περάσει ἀπὸ τὴ Δράμα, ὅπως π.χ. ὁ Διονύσιος ὁ Α¢, ὁ ὁποῖος θεωρεῖται δεύτερος κτίτωρ τῆς μονῆς τῆς Εἰ­κοσιφοινίσσης, ὁ Γρηγόριος ὁ Ε¢, ὁ ὁποῖος κατέ­φυγε στὴν ἴδια μονή, ὁ μητροπολίτης Δράμας ᾿Αθανά­σιος (1593-1608), ἀλλὰ καὶ πολλοὶ ἄλλοι.

Στὸ ἐξώφυλλο μιᾆς χειρόγραφης λειτουργίας τοῦ 1736 βρίσκουμε μία ἰδιόγραφη σημείωση τοῦ ᾿Ιωσήφ, ποὺ φέρε­ται ὅτι εἶναι γραμμένη τὸ Μάρτιο τοῦ ἔτους 1800. Στὴ ση­μεί­ωση αὐτὴ ἀναφέρονται τὰ ὀνόματα ὅλων τῶν προκατό­χων τοῦ ᾿Ιωσήφ, ὁ ὁποῖος φαίνεται ὅτι προβαίνει σ᾿ αὐτὴν τὴν ἐνέργεια ἀπὸ σεβασμὸ στὴ μνήμη ὅλων ὅσων ἀρχιερά­τευσαν νωρίτερα στὴν ἴδια μητρόπολη καὶ ἰδιαίτερα τῶν συμ­πα­τριω­τῶν του.

῾Ο ᾿Ιωσὴφ διακρινόταν ἰδιαίτερα γιὰ τὴν μόρφωσή του, τὴν εὐσέβεια καὶ τὴν ἐργατικότητά του. Συνέβαλε μά­λιστα οἰ­κονομικὰ στὴν ἔκδοση διαφόρων ἔργων, ὅπως π.χ. τῆς “᾿Επι­τομῆς χρονολογικῆς τῆς Γενικῆς ῾Ιστορίας, ἐκ τῆς Γαλλικῆς εἰς τὴν ἡμετέραν μετενεχθείσης διάλεκτον μετὰ πλείστων ση­μειώσεων ἐπαυξηθείσης ὑπὸ τοῦ φιλογενοῦς Λάμπρου ᾿Αν­τωνιάδου, τοῦ ἐκ Μοισίας” καὶ τῆς “Γεωγρα­φίας” τοῦ Διο­νυσίου Πύρρου τοῦ Θετταλοῦ, ἡ ὁποία ἐκδί­δεται γιὰ πρώτη φορὰ τὸ 1818. ᾿Επίσης προέτρεψε τὸν ὅ­σιο Νικόδημο τὸν ῾Αγιορείτη στὴ σύνταξη τοῦ Συναξαριστοῦ, ἑνὸς ἔργου τὴν ἔκδοση τοῦ ὁποίου εἶχε ὑποσχεθεῖ νὰ χρη­ματοδοτήσει. Πράγ­ματι, μετὰ τὸ θάνατο τοῦ Νικοδήμου, τὸ 1819, ὁ ᾿Ιωσὴφ ἐκ­πλήρωσε τὴν ὑπόσχεσή του, ἐπιθυμώντας μόνο νὰ παρα­μεί­νει μυστικὴ ἡ προσφορά του. Τέλος, ἐνί­σχυσε οἰκονομικὰ καὶ τὴ Σχολὴ τῆς γενέτειράς του.

᾿Απὸ τὸ φθινόπωρο πιθανότατα τοῦ 1808-1809 ὁ ᾿Ιω­σὴφ μετεῖχε στὴν Πατριαρχικὴ Σύνοδο ὡς μητροπολίτης Δρά­μας. Κατὰ τὴ διάρκεια αὐτῆς τῆς περιόδου συναντοῦμε τὴν ὑπογραφή του σὲ διάφορα συνοδικὰ ἔγγραφα μεταξὺ τῶν ὁποίων καὶ στὸ ἔντυπο σιγίλλιο τοῦ πατριάρχου Καλ­λινίκου Ε¢ τὸ 1809, ποὺ συνιστᾆ ὑποταγὴ στὴν ὀθωμανικὴ ἐξουσία τόσο στοὺς μητροπολίτες ὅσο καὶ στοὺς χριστιανούς.

Κατὰ τὸ Νοέμβριο τοῦ 1810 ὁ ᾿Ιωσὴφ μετατέθηκε στὴ Θεσσαλονίκη γιὰ νὰ διαδεχθεῖ τὸν ἀποθανόντα Γεράσι­μο. ῾Η μητρόπολη τῆς Δράμας ἦταν μία πτωχὴ ἐκκλησια­στικὴ περιφέρεια σὲ σχέση μὲ τὴ Θεσσαλονίκη· ἔτσι ἡ προ­αγωγὴ αὐτὴ ἀποτελοῦσε μιὰ πράξη ἀναγνωρίσεως τῆς προ­σφορᾆς τοῦ ᾿Ιωσήφ.

᾿Απὸ τὴν περίοδο τῆς ποιμαντορίας του στὴ Θεσσα­λο­νίκη διασώζεται μία ἐνθύμηση σ᾿ ἕνα χειρόγραφο τοῦ ΙΕ¢-ΙΣΤ¢ αἰ., ποὺ ἀναφέρεται σὲ κάποια ἐπίσκεψή του στὴ μονὴ Βλατάδων. Σημειώνεται λοιπὸν πὼς “αωιβ¢ (1812) Φε­βρου­αρίῳ β¢ ἦλθεν ὁ ἅγιος Θεσσαλονίκης κῦρ ᾿Ιωσήφ. ῾Ο γράψας σύγκελλος ῎Ανθιμος”.

᾿Αργότερα, τὸ 1815, σὲ κώδικα τοῦ 1789 ποὺ ἀνῆκε στὸν ἱερὸ ναὸ τῆς Παναγούδας, βρίσκουμε μία σημείωση ποὺ ἀναφέρει ὅτι ἐθεωρήθη ὁ λογαριασμὸς τοῦ ἐπιτρόπου Γ. Πάϊ­κου κατὰ τὸν ᾿Ιούνιο τοῦ 1815 ἐνώπιον τοῦ ἀρχιερέ­ως· στὸ τέλος ὑπάρχει ὑπογραφὴ τοῦ μητροπολίτη “οὕτως † ὁ Θεσ­σαλονίκης ᾿Ιωσὴφ ὑποβεβαιοῖ”.

Κατὰ τὰ ἔτη 1819-1821, ὁ ᾿Ιωσὴφ μετεῖχε καὶ πάλι στὴν Πατριαρχικὴ Σύνοδο, αὐτὴ τὴ φορὰ βέβαια ὡς μητρο­πολίτης Θεσσαλονίκης. ῎Ετσι συναντοῦμε τὴν ὑπογραφή του σὲ ἀρκετὰ συνοδικὰ ἔγγραφα καὶ γράμματα, ὅπως στὴν ἐγ­κύ­κλιο τοῦ 1820, τὴν ὁποία ἀπευθύνει ὁ Γρηγόριος ὁ Ε¢ πρὸς τὸ μητροπολίτη, τοὺς ἐπισκόπους καὶ τὸ λαὸ τῆς Θεσ­σαλονίκης, μὲ σκοπὸ νὰ μὴν παρασυρθοῦν ἀπὸ τὸ κίνη­μα τοῦ ᾿Αλῆ, ἀλλὰ νὰ παραμείνουν πιστοὶ στὸ Σουλτάνο. ᾿Επίσης, τὸ 1821 ὁ ᾿Ιωσὴφ ὡς συνοδικὸς ὑπογράφει καὶ τὴν ἀφορι­στικὴ ἐπιστολὴ τῶν πρωταγωνιστῶν τοῦ ἀπελευ­θερω­τικοῦ ἀ­γῶνος. Αὐτὲς οἱ ἐνέργειες τοῦ ᾿Ιωσὴφ δὲν πρέ­πει, ὅπως ἔχει ἀποδειχθεῖ ἀπὸ τὴν ἱστορικὴ ἔρευνα, νὰ ἐκ­λη­φθοῦν ὡς προ­δοτικές, ἀλλὰ νὰ ἑρμηνευθοῦν σὲ συνδυα­σμὸ μὲ τὸ ὅλο κλί­μα τῆς περιόδου καὶ κυρίως μὲ τὸ δύσκο­λο ρόλο ποὺ εἶχε ἀναλάβει τὸ πατριαρχεῖο ὡς προστάτης τοῦ χριστιανικοῦ πλη­θυσμοῦ.

Μετὰ τὴν ἔκρηξη τῆς ἐπανάστασης στὶς παραδουνά­βιες περιοχές, ὁ πατριάρχης διατάχθηκε διὰ φιρμανίου στὶς 9 Μαρτίου νὰ στείλει στὴν Πύλη κάποιους ἀπὸ τοὺς προ­κρίτους ἀρχιερεῖς. ῎Ισως ὅμως αὐτὸ νὰ συνέβη ὅταν γνω­στοποιήθηκε στὸ Σουλτάνο ἡ ἐξέγερση τῆς Πελοποννήσου, ὁπότε καὶ τοῦ ζητήθηκαν συγκεκριμένα πρόσωπα, διαφορε­τικὰ θὰ ὄφειλε νὰ θέσει καὶ τὸν ἑαυτό του στὴν ὁμάδα τῶν ἀποσταλέντων ἀρχιερέων στὴν Πύλη.

Μάλιστα οἱ συλλήψεις τῶν ἀρχιερέων πρέπει νὰ ἔγι­ναν σταδιακά· πρῶτος πρέπει νὰ συνελήφθη καὶ νὰ φυλακί­σθηκε ὁ ᾿Εφέσου Διονύσιος, ἀφοῦ δὲν συναντοῦμε τὴν ὑπο­γραφή του σὲ κανένα ἀπὸ τὰ πατριαρχικὰ ἔγγραφα ποὺ ἀποκηρύσσουν τὸ κίνημα. Μετὰ ἀκολούθησαν ὁ Νικομηδεί­ας ᾿Αθανάσιος καὶ ὁ ᾿Αγχιάλου Εὐγένιος ποὺ θανατώθηκαν μαζὶ μὲ τὸν πατριάρχη Γρηγόριο τὸν Ε¢. Μετὰ τὴν 10η ᾿Α­πριλίου ἢ κατ᾿ αὐτὴν συνελήφθησαν καὶ φυλακίσθηκαν στὸ Φοῦρνο τοῦ Μποσταντζήμπαση ὁ Δέρκων Γρηγόριος, ὁ Τυρ­νόβου ᾿Ιωαννίκιος, ὁ ᾿Αδριανουπόλεως Δωρόθεος καὶ ὁ Θεσ­σαλονίκης ᾿Ιωσήφ. ῾Η φυλάκιση τῶν ἀρχιερέων διήρκεσε γιὰ ἀρκετὸ χρονικὸ διάστημα. Στὶς 27 Μαΐου, ὅταν ὁ Σουλ­τάνος πληροφορήθηκε τὴν πυρπόληση τοῦ τουρκικοῦ δι­κρό­του στὴ Λέσβο διέταξε πρὸς ἀντεκδίκηση τὴ θανάτω­ση τῶν φυλακι­σμένων. ῎Ετσι, στὶς 3 ᾿Ιουνίου τὰ θύματα μαζὶ μὲ τὸ δήμιό τους μεταφέρθηκαν στὴν εὐρωπαϊκὴ παραλία τοῦ Βοσπόρου γιὰ νὰ ἐκτελεσθοῦν. Πρῶτος ἀπαγχονίσθηκε ὁ Τυρνόβου ᾿Ιω­αννίκιος στὸ ᾿Αρναούτκιοϊ, μετὰ ὁ ᾿Αδριανου­πόλεως στὸ Μεγάλο Ρεῦμα, τρίτος ὁ ᾿Ιωσὴφ στὸ Νεοχώρι καὶ τέλος ὁ Δέρκων στὰ Θεραπειά. ῾Η παράδοση διατηρεῖ κάποιες λεπτο­μέρειες ἀναφερόμενες στὸ τέλος τῶν μητρο­πολιτῶν, οἱ ὁποῖες ὅμως πιθανότατα πηγάζουν ἀπὸ τὴ φαντασία καὶ τὸ θαυ­μασμὸ τῶν ἁπλῶν χριστιανῶν.

Μετὰ τὸ θάνατο τοῦ ᾿Ιωσὴφ ἡ περιουσία του δημεύ­θηκε καὶ ἔτσι στερήθηκε καὶ ἡ Σχολὴ τῆς πατρίδας του τὴν οἰκονομικὴ ἐνίσχυση ποὺ δεχόταν ἀπὸ αὐτόν. Τὸν ᾿Ιούλιο τοῦ ἴδιου ἔτους στὸ μητροπολιτικὸ θρόνο τῆς Θεσσαλονίκης μετατέθηκε ὁ Αἴνου Ματθαῖος, ὁ ὁποῖος παρέμεινε μέχρι τὸ 1824.



ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ: Γριτσόπουλος, Τ., “῾Ο ἐθνομάρτυς Μητρο­πο­λίτης Θεσσαλονίκης ᾿Ιωσὴφ Δαλιβήρης ὁ ἀπὸ Δράμας”, Μακεδονι­κὰ 4 (1955-60) 470-494. ῾Ο ἴδιος, “᾿Ιωσήφ. Μητροπολίτης Θεσσα­λο­νί­κης”, ΘΗΕ 7 (1965) 128-129. ῾Ο ἴδιος, “Θεσσαλονίκης ᾿Ιω­σήφ, ὁ ἐθνομάρτυς (1797-1821)· ῾Η εἰς τὴν γενέτειραν Δημητσάναν ἱδρυθεῖ­σα προτομή του”, ΓΠ 43 (1960) 469-470. Διονύσιος (Κυράτσος), Μητροπολίτης Δράμας, ῾Ιστορία τῆς ῾Ιερᾆς Μητροπόλεως Δράμας, Δράμα 1995, σσ. 90, 95-115. Χρυσοστόμου, Γ., “Οἱ ἅ­γιοι τῆς Θεσ­σαλονίκης”, στὸ Χαριστήριον τῷ Παναγιωτάτῳ Μητρο­πολίτῃ Θεσσα­λονίκης κ.κ. Παντελεήμονι τῷ δευτέρῳ ἐπὶ τῇ συμπλη­ρώσει εἰκοσα­ετοῦς ἐν Θεσ­σα­λονίκῃ ποιμαντορίας (1974-1994), Θεσ­σαλονίκη 1994, σ. 930.
Μ.Β.