ΙΩΣΗΦ ὁ ΣΤΟΥΔΙΤΗΣ,

ἀρχιεπίσκοπος Θεσσαλονίκης, ὑμνογράφος,

ἅγιος (762-832)



ΒΙΟΣ

᾿Επειδὴ δὲν ὑφίσταται γι᾿ αὐτὸν ἰδιαίτερη βιογραφία, ἐνῶ τὸ Συναξάριό του εἶναι βραχύτατο καὶ ὄχι πολὺ ἀκρι­βές, τὶς πληροφορίες περὶ αὐτοῦ πρέπει νὰ συναγάγουμε ἀπὸ ἔμμεσες πηγές, ὅπως εἶναι ὁ Βίος τοῦ ἀδελφοῦ του Θεοδώ­ρου, καὶ ἀπὸ τοὺς χρονογράφους τῆς ἐποχῆς.

᾿Αδελφὸς τοῦ Θεοδώρου Στουδίτη, ἐγεννήθηκε λίγα χρόνια ἔπειτα ἀπὸ αὐτόν, τὸ 762, σὲ μία εὐγενῆ καὶ εὐσε­βῆ οἰκογένεια, ποὺ εἶχε ἄλλα δύο παιδιά, τὸν Εὐθύμιο καὶ τὴ νεώτερη Θεοκτίστη. ῾Ο πατέρας τους Φωτεινὸς ἦταν ἀνώ­τε­ρος ἐφοριακὸς ὑπάλληλος, ἡ δὲ μητέρα τους Θεοκτίστη ἦ­ταν ἀδελφὴ τοῦ Πλάτωνος, ὁ ὁποῖος ἐπρόκειτο νὰ κατα­στῆ διά­σημος ὡς θεμελιωτὴς τῆς μονῆς Συμβόλων στὴ Βι­θυνία, καὶ ἀργότερα ἄλλων μοναστηριῶν, ἀλλὰ καὶ ὡς μο­ναστικὸς ἡγέ­της γεμᾆτος σοφία καὶ ἀρετή. Συνεμερίσθηκε μὲ τὸν Θεόδω­ρο τὶς περιπέτειές του λόγω τῶν πολιτικῶν καὶ ἐκκλησια­στικῶν περιστάσεων.

Σταθμὸ στὴν ἱστορία τῆς οἰκογενείας ἀπετέλεσε ἡ ἐπὶ Λέοντος Δ¢ κατάπαυσις τοῦ διωγμοῦ κατὰ τῶν εἰκονοφί­λων (775). Τότε, μαζὶ μὲ πλῆθος μοναχῶν ποὺ ἐπέστρεφαν στὴν πρωτεύουσα, εὑρισκόταν καὶ ὁ Πλάτων, ὁ ὁποῖος ἐκί­νησε τὸ ἐνδιαφέρον ὅλων τῶν μελῶν τῆς οἰκογενείας τῆς ἀδελφῆς του πρὸς τὸν μοναχικὸ βίο. Τὸ 780 διένειμαν μέ­ρος τῶν ἀγα­θῶν τους, ἀπελευθέρωσαν τοὺς ὑπηρέτες των καὶ ἀποσύρ­θη­καν, ἡ μὲν Θεοκτίστη μὲ τὴν κόρη της σ᾿ ἕνα μοναστήρι τῆς Πόλεως, ὁ δὲ πατέρας μὲ τὰ ἀγόρια στὸ κτῆμα ποὺ εἶχε στὸ χωρίο τῆς Βιθυνίας Σακκουδίων, ὅπου ὑπὸ τὴν ἡγεσία τοῦ Πλάτωνος συστήθηκε μοναστήρι ποὺ μετατράπηκε σὲ σπουδαῖο μοναστικὸ κέντρο. Τὴν ἡγεσία του τὸ 794 ἀνέλα­βε ὁ Θεόδωρος μετὰ τὴν παραίτησι τοῦ Πλάτωνος γιὰ λό­γους ὑγείας, ἀλλ᾿ αὐτὸς δὲν ἐπρόλαβε νὰ ἐπιφέρη τὴν κοι­νοβιακὴ μεταρρύθμισι, διότι κατὰ τὸν χρό­νο τῆς ἐμφανίσεως τοῦ λεγομένου μοιχειανοῦ ζητήματος παρουσιάσθηκε ὡς ἑ­στία τῆς ἀντιστάσεως τῆς ζηλωτικῆς κινήσεως κατὰ τοῦ γά­μου τοῦ νεαροῦ αὐτοκράτορος Κων­σταντίνου ς¢ μὲ τὴν αὐ­λι­κὴ Θεοδότη, ἡ ὁποία ἦταν καὶ ἐ­ξαδέλφη τοῦ ᾿Ιωσὴφ μάλιστα. ῾Η μονὴ καταδιώχθηκε καὶ διαλύθηκε, ἐνῶ ὁ ᾿Ιωσὴφ μαζὶ μὲ τὸν Θεόδωρο ἀποστάλ­θηκαν στὶς φυλακὲς τῆς Θεσσαλονί­κης τὸ 795.

Μετὰ τὴν ἀπομάκρυνσι τοῦ Κωνσταντίνου ἀπὸ τὴν ἐξουσία καὶ τὴν ἐπικράτησι τῆς μητέρας του Εἰρήνης οἱ ζη­λωταὶ ἐπῆραν ἱκανοποίησι. ῾Ο ᾿Ιωσήφ, ἐλεύθερος πλέον, με­τέβηκε μὲ τὸν ἀδελφό του στὴ μονὴ Σακκουδίωνος, ἀλλὰ λόγω τῶν ἀραβικῶν ἐπιδρομῶν μετέφεραν τὴ δραστηριότη­τά τους στὴν Κωνσταντινούπολι, ὅπου τοὺς παραχωρήθηκε ἡ ἡμιέρημη λόγω τῶν εἰκονομαχικῶν ἐρίδων μονὴ Στουδί­ου, τὴν ὁποία ὡς ἡγούμενος ἀναδιωργάνωσε ὁ Θεόδωρος καὶ κατέστησε τὸ εὐρωστότερο μοναχικὸ ἵδρυμα τοῦ Βυζαν­τίου καὶ μέγα κέντρο τοῦ ἐκκλησιαστικοῦ βίου καὶ τῆς παι­δείας.

Τέλη τοῦ 806 ἢ ἀρχὲς τοῦ 807 ἐκλέχθηκε μητροπολί­της Θεσσαλονίκης μὲ τὴν ὑποστήριξι τοῦ πατριάρχη Νικη­φόρου, ἀλλὰ παρέμεινε ἐκεῖ μόνο γιὰ λίγον χρόνο, διότι κατὰ τὴν ἐπανεμφάνισι τοῦ θέματος τοῦ ἱερέως ποὺ εἶχε ἱερολογήσει τὸν γάμο τοῦ Κωνσταντίνου οἱ ἀδελφοὶ ἐτάχθη­καν ἐναντίον τῆς συμβιβαστικῆς πολιτικῆς τοῦ πατριάρχη, γι᾿ αὐτὸ καὶ ὑποχρεώθηκαν νὰ περιορισθοῦν στὶς πριγκη­ποννή­σους χωριστὰ (809). ῾Ο ᾿Ιωσὴφ κατὰ τὴν ἄνοδο στὸν θρόνο τοῦ Μιχαὴλ Ραγκαβὲ (811) ἀφέθηκε ἐλεύθερος, συν­ειργά­σθη­κε ὁμαλῶς μὲ τὸν πατριάρχη καὶ εἶναι πιθανό, ἀλλ᾿ ὄχι βέβαιο, ὅτι ἀποκαταστάθηκε στὴν ἕδρα του, ἂν καὶ κατὰ τὸν νέο διωγμὸ ἀπὸ τὸν Λέοντα Ε¢ (815) εὑρι­σκόταν στὸν ῎Ολυ­μ­πο τῆς Βιθυνίας.

Μετὰ τὸν θάνατο τοῦ Λέοντος Ε¢, τὸ 820, ἀφέθηκε ἐλεύθερος, ἀλλὰ δὲν τοῦ ἐπιτράπηκε οὔτε στὴν ἕδρα του στὴ Θεσσαλονίκη νὰ ἐπιστρέψη οὔτε στὴν Κωνσταντινού­πολι νὰ ἐγκατασταθῆ. ᾿Επέθανε τὴν 15 ᾿Ιουλίου. Τὰ λείψα­νά του μετακομίσθηκαν ἐπὶ πατριαρχίας Μεθοδίου τὸ 844 στὴν Κωνσταντινούπολι καί, ὅπως τὰ τοῦ ἀδελφοῦ του Θεο­δώρου, κατατέθηκαν στὴ μονὴ Στουδίου δίπλα στὰ τοῦ θεί­ου του Πλάτωνος.

Τιμᾆται κατὰ τὰ παλαιὰ μηνολόγια τὴν 15 ᾿Ιουλίου, ἐπέτειο τοῦ θανάτου του, κατὰ τὰ νεώτερα τὴν 14 ᾿Ιουλίου, χωρὶς ἀκολουθία, ἀλλὰ μὲ ἕνα δίστιχο καὶ βραχὺ συναξάριο ἱστορικῶς ἀνακριβές.



ΟΜΙΛΙΕΣ

Οἱ σωζόμενες ὁμιλίες τοῦ ᾿Ιωσήφ, ἂν καὶ ὀλίγες, εἶναι ἐκλεκτὲς σὲ ὕφος καὶ περιεχόμενο. ῎Ερχονται πρῶτα οἱ δύο πανηγυρικοὶ στοὺς πάτρωνες τῆς μητροπολιτικῆς του ἕδρας Εἰς ἅγιον Δημήτριον τὸν πολιοῦχο καὶ Εἰς ἅγιον Νέστο­ρα τὸν μαθητή του, ποὺ ἐκφωνήθηκαν κατὰ τὸν χρόνο τῆς παρα­μονῆς του στὴν πόλι. ᾿Απὸ τὶς δύο ὁμιλίες του Εἰς τὸν Σταυρὸν καὶ τὴν νηστείαν, ἡ μὲν πρώτη, “Σταυροῦ ἑορτὴ πρό­κειται”, παραδίδεται καὶ ὑπὸ τὸ ὄνομα τοῦ ᾿Ιωάννη Χρυ­σοστόμου, ὄχι βέβαια ὀρθῶς, ἡ δὲ δευτέρα, “Πάλιν ἡμῖν”, παραμένει ἀνέκδοτη.

Δὲν ἀνήκουν στὸν Στουδίτη ᾿Ιωσὴφ οἱ ἀμφιβαλόμενες ὁμιλίες Εἰς τὸν Λάζαρον, Εἰς τὰς μυροφόρους ποὺ εἶναι τοῦ ᾿Ιωάννη Α¢ Θεσσαλονίκης, ἂν καὶ φέρεται ἐπίσης ὑπὸ τὸ ὄνομα τοῦ ᾿Ιωάννη Χρυσοστόμου, καὶ Εἰς τὸν Βαρθολο­μαῖον, ποὺ προέρχεται ἀπὸ τὸν ᾿Ιωσὴφ ῾Υμνογράφο.



ΥΜΝΟΓΡΑΦΙΚΑ

Σώζεται ἰδιαίτερο Τριώδιο τῆς μονῆς τοῦ Στουδίου χαρακτηριζόμενο ὡς “ποίημα τοῦ ᾿Ιωσὴφ καὶ Θεοδώρου τοῦ Στουδίτου τῶν αὐταδέλφων” (Cod. Vat. gr. 786). Περιέ­χει διπλὰ τριώδια καὶ ἐνίοτε τετραώδια στὶς καθημερινὲς τῆς ἑβδομάδος τῆς Τυρινῆς καὶ τῆς Τεσσαρακοστῆς μέχρι τοῦ Σαββάτου τοῦ Λαζάρου, κατὰ τὸ παράδειγμα Κοσμᾆ τοῦ Μελωδοῦ, ὁ ὁποῖος εἶχε συνθέσει ὀλιγοωδίους κανόνες στὶς ἡμέρες τῆς Μεγάλης ῾Εβδομάδος. Σώζονται δὲ σ᾿ αὐτὲς τὶς ἡμέρες, ὅπως καὶ τοῦ Θεοδώρου, πολυάριθμα προσ­όμοια, πιθανῶς καὶ ἰδιόμελα, ποὺ φέρουν ἐπιγραφὴ “Ποίη­μα τοῦ Κυρίου ᾿Ιωσήφ” ἢ “Ποίημα ᾿Ιωσὴφ Θεσσαλονίκης”.

Οἱ Κανόνες του στὴν Κυριακὴ τοῦ ᾿Ασώτου καὶ τὴν Παρασκευὴ τῆς Τυρινῆς εἶναι πλήρεις ὀκταώδιοι. ῾Ο πλή­ρης ὅμως ὀκταώδιος κανὼν στὴν Παρασκευὴ τῆς Τετάρτης ῾Εβ­δομάδος, ποὺ φέρει τὴ συνήθη ἰαμβικὴ ἀκροστιχίδα τοῦ ᾿Ιω­σὴφ ῾Υμνογράφου, στὸ τέλος της δὲ τὸ ὄνομα ᾿Ιωσήφ, ἀ­νή­κει ἀναμφιβόλως στὸν Σικελιώτη, ἐφ᾿ ὅσον μάλιστα καὶ γι᾿ αὐτὴν τὴν ἡμέρα ὑπάρχουν τὰ δύο τριώδια τῶν αὐτα­δέλφων.

Οἱ Κανόνες τῶν δύο ἀδελφῶν στὸ Πεντηκοστάριο, οἱ ὁποῖοι εἰσήχθηκαν στὸν κώδικα τοῦ Στουδίου γιὰ τὸ Τριώ­διο, ποὺ περιελάμβανε τότε καὶ τὸ Πεντηκοστάριο, δὲν ἔγι­ναν δεκτοὶ στὰ γενικὰ βιβλία τῆς ᾿Εκκλησίας, ἀλλὰ περισώ­θηκαν στὰ βιβλία τῆς Κρυπτοφέρρης. ῎Ετσι σὲ ὅλες τὶς ἡ­μέρες τῆς Διακαινησίμου ὑπάρχουν πλήρεις ἐννεαώδιοι κα­νόνες διπλοί, ἀπὸ ἕνα τοῦ ᾿Ιωσὴφ καὶ τοῦ Θεοδώρου. ᾿Επὶ πλέον τοῦ ᾿Ιωσὴφ ὑπάρχουν ὀκταώδιοι κανόνες στὶς Κυρια­κὲς τοῦ Παραλύτου, τῆς Σαμαρείτιδος καὶ τοῦ Τυφλοῦ, τὴν Τετάρτη τῆς ς¢ ῾Εβδομάδος τῆς Πεντηκοστῆς καὶ τὴν ᾿Ανά­ληψι.

Οἱ Κανόνες τοῦ ᾿Ιωσὴφ Στουδίτη δὲν ἔχουν γενικὴ ἀ­κροστιχίδα, πλὴν τῆς θ¢ ὠδῆς, ὅπου σχηματίζεται ἁπλῶς τὸ ὄνομα ΙΩΣΗΦ, μὲ ἐξαίρεσι τὸν κανόνα τῆς ᾿Αναλήψεως, στὸν ὁποῖο σχηματίζεται ἀλφαβητικὴ ἀκροστιχίς, στὶς ὠδὲς δὲ η¢ καὶ θ¢, ἡ φράσις ΩΔΗ ΙΩΣΗΦ· κατὰ τοῦτο μάλιστα διαφέρουν ἀπὸ τοὺς κανόνες τοῦ Σικελιώτη ᾿Ιωσήφ, ποὺ ἔ­χουν στὴν ἀρχὴ ἰαμβικὴ ἀκροστιχίδα καὶ στὴν θ¢ ὠδὴ τὸ ὄ­νομα ΙΩΣΗΦ. ῎Ετσι διευκρινίζεται ὅτι ὁ ᾿Ιωσὴφ Στουδίτης μόνο τοὺς σ᾿ αὐτὸν ἐπιγραφομένους κανόνες, πλήρεις ἢ ἐλ­λι­πεῖς, τοῦ Τριωδίου καὶ τοῦ Πεντηκοσταρίου συνέθεσε, ἐνῶ οἱ ἄλλοι κανόνες ποὺ φέρουν τὸ ὄνομα ᾿Ιωσὴφ ἀνήκουν στὸν Σικελιώτη ὑμνογράφο.

῾Ο ᾿Ιωσὴφ Θεσσαλονίκης, λόγω τῆς συνδέσεώς του μὲ τὴν Στουδίου καὶ τῆς κυρίας ἐνασχολήσεώς του μὲ τὸ Τρι­ώδιο ὑπερτονίζει τὸ στοιχεῖο τῆς ἁμαρτωλότητος, τῆς μετα­νοίας καὶ τῆς νηστείας, ἂν καὶ τελικῶς ἡ προοπτικὴ εἶναι αἰσιόδοξη.

῾Η καλλίστη νηστεία τρέφει καρδίας,

πιαίνουσα λογισμοὺς θεαρέστους

καὶ παθῶν ἄβυσσον ἀποξηραίνουσα·

ὄμβροις κατανύξεως ἀποκαθαίρει

τοὺς πίστει αἴνεσιν προσάγοντας

τῷ Παντοκράτορι.

Τὸ 818 ὁ ᾿Ιωσὴφ ἔγραψεν ἰάμβους κατὰ τῶν εἰκονο­μάχων, τοὺς ὁποίους ἐξόριστος ὄντας ἀπέστειλε πρὸς τὸν σὲ ἄλλον τόπο ἐξόριστο ἀδελφό του Θεόδωρο· ἀλλ᾿ αὐτός, ὅπως δηλώνει, δὲν τοὺς ἔλαβε.

Μιὰ σειρὰ κοντακίων ποὺ φέρονται ὑπὸ τὸ ὄνομα ᾿Ιω­σὴφ δὲν εἶναι τοῦ Στουδίτη, ἀλλὰ τοῦ Σικελιώτη, ὅπως συν­άγεται ἀπὸ τὸ γεγονὸς ὅτι ἕνα ἀπὸ αὐτὰ εἶναι ἀφιερω­μένο στὸν Γρηγόριο Δεκαπολίτη, ὁ ὁποῖος ὄχι μόνο ἦταν διδά­σκαλος τοῦ Σικελιώτη ᾿Ιωσήφ, ἀλλὰ καὶ ἐπέθανε μετὰ τὸν Στουδίτη, ὁ ὁποῖος ἔτσι δὲν ἦταν δυνατὸν νὰ τοῦ ἀ­φιερώση κοντάκιο.



ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ: Gretser, J., Opera omnia de Sancto Cruce I, Ingolstadt 1616, 1199-1207. II, 1734, 85-88, Εἰς Σταυρόν. Arse­nij, F., Μόσχα 1889, εἰς ἅγιον Δημήτριον. Ioannou, P., Anal. Boll. 65 (1947) 134-138, εἰς Βησσαρίωνα. Petit, L., "Les évêques de Thessa­lonique", ÅO 4 (1900-1901) 216. Pargoire, J., "Les oeu­vres de Saint Jo­seph de Thessalonique", ÅO 9 (1907) 207-210. Van de Vorst, C., "La translation de Saint Théodore Studi­te et de Saint Joseph de Thes­salonique", Anal. Boll. 32 (1913) 27-62. Τρεμπέλας, Π., ᾿Εκλογὴ ἑλ­ληνικῆς ὀρθοδόξου ὑμνογραφίας, σσ. 219-231. Εὐστρατιάδης, Σ., “᾿Ιω­σὴφ ὁ Στουδίτης ἀρχιεπίσκοπος Θεσσα­λονίκης”, Μακεδονικὰ 2 (1941-1952) 25-88, μετὰ ὑμνογραφικῶν κει­μένων. Φυτράκης, Α., ᾿Ιωσὴφ ὁ ὑμνογράφος καὶ ᾿Ιωσὴφ ὁ Στου­δίτης, ᾿Αθῆναι 1970. Τωμαδάκης, Εὐτ., ᾿Ιωσὴφ ὁ ῾Υμνογράφος. Βίος καὶ ἔργον, ᾿Αθῆναι 1971, πολλαχοῦ. Χρή­στου, Π. Κ., Πατρολογία Ε¢, σσ. 681-684.
Π.Χ.