ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ,

ἐπίσκοπος Θεσσαλονίκης (ἀρχές 4ου αἰ.)

[ἐκ τῶν πατέρων τῆς Α¢ Οἰκουμενικῆς Συνόδου]

28 Μαΐου καὶ Ζ¢ Κυριακὴ ἀπὸ τοῦ Πάσχα



Μεταξὺ τῶν πατέρων ποὺ μετεῖχαν στὴν Α¢ Οἰκου­με­νικὴ Σύνοδο, στὴν ὁποία καταδικάστηκε ἡ αἵρεση τοῦ ᾿Αρεί­ου, συγκαταριθμεῖται καὶ ὁ ἐπίσκοπος Θεσσαλονίκης ᾿Αλέ­ξανδρος, ὁ ὁποῖος, ὅπως ἐξάγεται ἀπὸ τὶς σωζόμενες μαρ­τυρίες γιὰ τὸ πρόσωπό του, μετεῖχε ἐνεργὰ στὸν ἀγώνα τοῦ Μ. ᾿Αθανασίου κατὰ τῶν ᾿Αρειανῶν καὶ διεδραμάτισε σημαί­νοντα ρόλο “ἀπολαύων ἰδιαιτέρας τιμῆς καὶ κύρους ὡς ἡγέ­της, ἐκπρόσωπος τῆς ᾿Εκκλησίας τοῦ ᾿Ανατολικοῦ ᾿Ιλλυρικοῦ”.

Σύμφωνα μὲ τὸν Γελάσιο Κυζίκου, ὁ ᾿Αλέξανδρος ὑπο­­γράφει στὴ Σύνοδο τῆς Νικαίας ὡς “᾿Αλέξανδρος Θεσ­σαλο­νί­κης διὰ τῶν ὑπ᾿ αὐτὸν τελούντων, ταῖς κατὰ Μακε­δονίαν πρώτην καὶ δευτέραν σὺν τῇ ῾Ελλάδι, τήν τε Εὐρώ­πην πᾆσαν, Σκυθίαν ἑκατέραν, καὶ ταῖς κατὰ τὸ ᾿Ιλλυρικὸν ἁπάσαις, Θεσ­­σαλίαν τε καὶ ᾿Αχαΐαν” (PG 85, 1312A). Στὸ ἔργο τοῦ Μ. ᾿Αθανασίου, ᾿Απολογητικὸς κατὰ ᾿Αρειανῶν, συμπεριλαμ­βάνον­ται δύο ἐπιστολὲς ποὺ ἀνήκουν στὸν ἐπί­σκοπο ᾿Αλέ­ξανδρο, ὅπως πιστοποιεῖ ὁ ἴδιος ὁ Μ. ᾿Αθανά­σιος (“ἵνα μὴ ταῖς παρὰ τῶν πολλῶν γραφείσαις ἐπιστο­λαῖς χρήσομαι, ἀρ­κεῖ μόνον τὴν ᾿Αλεξάνδρου τοῦ ἐπισκό­που Θεσσαλονίκης παρα­θέσθαι”). Πρό­κειται α) γιὰ μία ἐπιστολὴ ποὺ ἀπέστειλε στὸν Μ. ᾿Αθανάσιο τὸ ἔτος 322 (“Κυρίῳ ἀγαπητῷ υἱῷ καὶ ὁμοψύχῳ συλλειτουρ­γῷ ᾿Αθανα­σίῳ ᾿Αλεξανδρείας”), στὴν ὁποία ἐκφράζει τὴ χαρά του, διότι οἱ κατηγορίες ὅτι ὁ Μ. ᾿Αθα­νά­σιος ὑπῆρξε ὁ ἠθικὸς αὐτουργὸς γιὰ τὴ δολοφονία τοῦ μελι­τιανοῦ ἐπισκόπου ᾿Αρσε­νίου, ἀποδείχθηκαν ψευδεῖς, καὶ β) γιὰ μία ἐπιστολὴ πρὸς τὸν αὐτοκρατορικὸ ἐπίτροπο κό­μητα Διονύσιο (“Ταῦτα δεξάμενος ᾿Αλέξανδρος ὁ ἐπίσκοπος τῆς Θεσ­σαλο­νίκης, ἔγραψε Διονυσίῳ τῷ κόμητι ταῦτα”), στὴν ὁποία καταγγέλλει τὶς σκευωρίες τῶν αἱρετικῶν ἐπισκόπων ποὺ μετεῖχαν στὴ σύνοδο τῆς Τύ­ρου (335) κατὰ τοῦ Μ. ᾿Α­θανασίου.

Στὸ ἴδιο ἔργο του ὁ Μ. ᾿Αθανάσιος ψέγει τοὺς ᾿Α­ρει­α­νούς, οἱ ὁποῖοι προσπαθοῦσαν νὰ ἐμφανίσουν τὸν ᾿Αλέ­ξαν­δρο ὡς συναυτουργὸ σὲ ἐγκληματικὲς ἐνέργειες ποὺ εἶ­χαν διαπρά­ξει ὁμόφρονές τους: “Ταῦτα καὶ ᾿Αλέξανδρος ἐν νῷ λαβὼν ὁ τῆς Θεσσαλονίκης ἐπίσκοπος, γράφει πρὸς τοὺς ἐκεῖ μείναν­τας τὴν σκευωρίαν ἐλέγχων, καὶ τὴν ἐπι­βουλὴν μαρτυ­ρόμενοςÿ ὃν κἂν συναριθμῶσιν ἑαυτοῖς, καὶ τῆς ἐπιβου­λῆς με­τρῶσιν ἕνα, οὐδὲν ἄλλο ἢ κατ᾿ ἐκεῖνον τὴν βίαν δει­κνύ­ουσι”.

Τὴ συμμετοχὴ τοῦ ᾿Αλεξάνδρου Θεσσαλονίκης στὴ σύν­ο­δο τῆς Τύρου, ἀλλὰ καὶ στὰ ἐγκαίνια τοῦ ναοῦ τῆς ᾿Ανα­στά­σεως στὰ ῾Ιεροσόλυμα στὶς 17 Σεπτεμβρίου 335, ἐπιβε­βαιώνει ἔμμεσα καὶ ὁ Εὐσέβιος Καισαρείας στὸ Βίο τοῦ Μ. Κωνσταν­τίνου (4, 23): “Μακεδόνες τὸν παρ᾿ αὐτοῖς μητρο­πόλεως παρέπεμπον”.

Σχετικὰ μὲ τὴν οἰκουμενικῶν διαστάσεων δραστηριό­τη­τα τοῦ ἐπισκόπου ᾿Αλεξάνδρου, πρέπει νὰ σημειωθεῖ καὶ ἡ ἄ­ποψη ὁρισμένων ἐρευνητῶν ὅτι ἡ ἐπιστολὴ τοῦ ᾿Αλε­ξάν­δρου ᾿Αλεξανδρείας, τὴν ὁποία συμπεριέλαβε ὁ Θεοδώ­ρη­τος Κύρου στὴν ᾿Εκκλησιαστικὴ ῾Ιστορία του, καὶ στὴν ὁποία στιγματίζε­ται ἡ αἵρεση τοῦ ᾿Αρειανισμοῦ, ἀπευθύ­νεται στὸν ᾿Αλέξανδρο Θεσσαλονίκης καὶ ὄχι στὸν ᾿Αλέξαν­δρο Κωνσταν­τινουπόλεως.

Τέλος, δύο ἰδιαίτερα σημαντικὲς ἀπὸ ἁγιολογικῆς πλευ­­ρᾆς πληροφορίες σχετίζονται μὲ τὴν ἐπισκοπικὴ δράση τοῦ ᾿Αλεξάνδρου στὴ Θεσσαλονίκη: στὴ Διήγηση τοῦ ἡγουμένου τῆς μονῆς ᾿Ακαπνίου, ᾿Ιγνατίου, γιὰ τὸ περίφημο ψηφιδωτὸ τοῦ Σωτῆρος Χριστοῦ στὴ μονὴ Λατόμου, ἐξ­ιστορεῖται διεξο­­δικῶς ἡ κατήχηση καὶ ἡ βάπτιση τῆς Θεο­δώρας, κόρης τοῦ Μαξιμιανοῦ (βλ. λῆμμα) ἀπὸ τὸν ἐπί­σκοπο τῆς πόλεως ᾿Αλέ­­ξανδρο (“᾿Ετελεῖτο δὲ τότε ἄρα τῷ ἀρχιερεῖ τῶν πιστῶν -᾿Α­λέξανδρος δὲ οὗτος ἦν ὁ ἱερός- θυσία ἡ ἀναίμακτος”).

῾Η δεύτερη μαρτυρία προέρχεται ἀπὸ τὸ συναξάριο τῆς ἁγίας μάρτυρος Ματρώνης τῆς ἐν Θεσσαλονίκῃ (βλ. λῆμ­μα), ποὺ περιλαμβάνεται στὸ Κωνσταντινουπολιτικὸ Συναξά­ριο, ἀλλὰ καὶ σὲ ἄλλα βυζαντινὰ συναξάρια. Μετὰ τὸ τέλος τῶν διωγμῶν, ὁ ἐπίσκοπος Θεσσαλονίκης ᾿Αλέξαν­δρος, πρῶ­τος ἐπίσκοπος τῆς ᾿Εκκλησίας τῆς Θεσσαλονίκης μετὰ τὸ διά­ταγ­μα τῶν Μεδιολάνων (313), μετέφερε τὸ μαρτυρικό της λείψα­νο μέσα στὴν πόλη καὶ “ἐκκλησίαν κτίσας ἐκεῖσε ἀπέ­θετο τὴν μακαρίαν καὶ ἀοίδιμον ὁσίως καὶ εὐσεβῶς”.



ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ: ᾿Αγγελόπουλος, ᾿Α., ῾Η ᾿Εκκλησία Θεσσαλονί­κης, Θεσσαλονίκη 1984, σ. 69. Μ. ᾿Αθανάσιος, ᾿Απολογητικὸς κατὰ ᾿Αρειανῶν, PG 25, 273, 368, 393. ᾿Ατέσης, Β., ᾿Επισκοπικοὶ κατά­λο­γοι τῆς ῾Ελλάδος ἀπ᾿ ἀρχῆς μέχρι σήμερον, ᾿Αθῆναι 1975, σ. 78. Γε­λάσιος Κυζίκου, Τῶν κατὰ τὴν ἐν Νικαίᾳ Σύνοδον πραχθέντων σύν­ταγμα, PG 85, 1312, 1344. Θεοχαρίδης, Γ., ῾Ιστορία τῆς Μακεδονίας κατὰ τοὺς Μέσους Χρόνους (285-1354), [Μακεδονικὴ Βιβλιοθήκη 55], Θεσσαλονίκη 1980, σ. 39 σημ. 7. Καδᾆς, Σ., “Διήγηση ᾿Ιγνατίου περὶ τοῦ ψηφιδωτοῦ τῆς μονῆς Λατόμου”, Κληρονομία 20 (1988) 151.11-152.29. Κωνσταντινίδης, ᾿Ι., “᾿Αλέξανδρος (7) ἐπίσκοπος Θεσσαλονίκης”, ΘΗΕ 2 (1963) 107. Παπαγεωργίου, Π., “Θεσσαλονί­κης ἀρχιεπί­σκοποι ᾿Αλέ­ξανδροι”, ἐφ. ᾿Αλήθεια 20 Δεκεμβρίου 1903. Χρυ­σοστό­μου, Γ., “Οἱ ῞Α­γιοι τῆς Θεσσαλονίκης”, στὸ Χαριστήριον τῷ Πανα­γιω­τάτῳ Μητρο­­πολίτῃ Θεσσαλονίκης κ.κ. Παντελεήμονι τῷ δευτέρῳ ἐπὶ τῇ συμπλη­ρώσει εἰκοσαετοῦς ἐν Θεσσαλονίκῃ ποιμαντορίας (1974-1994), Θεσ­σαλονίκη 1994, σσ. 911-912. Lehaut, A., στὸ Dictionnaire d’Histoire et de Géographie Ecclesiastique, τ. Ι, στ. 284 ἀρ. 22. Lemerle, P., "Sainte Anysia, martyre a Thessalonique? Une question posée", Anal. Boll. 100 (1982) 124. Lequien, M., Oriens Christianus in quatuor Patri­archatus digestus, τ. ΙΙ, Parisiis 1740, στ. 28-29. Moutsopoulos, N., "Mo­nasteries outside the Walls of Thessaloniki during the Pe­riod of Slav Raids", Cyrillomethodianum 11 (1987) 147. Mansi, ô. ÉÉ, ó. 881. Petit, L., "Les évêques de Thessalonique", EO 4 (1900-1901) 139-140. Propylaeum ad Acta Sanctorum Novembris. Syn­axarium Ec­cle­siae Constantinopolitanae, ἔκδ. H. Delehaye, Bruxellis 1902, στ. 563.18-22.
Σ.Π.