ΝΙΚΟΛΑΟΣ ὁ ΝΕΟΦΑΝΗΣ, ἱερομάρτυς († 1463)

9 ᾿Απριλίου



Στοὺς μεγάλους καταλόγους τῶν νεομαρτύρων, τῶν ἁ­γίων δηλαδὴ ποὺ μαρτύρησαν κατὰ τὴν περίοδο τῆς Τουρ­κοκρατίας, συγκαταλέγονται καὶ ἐκεῖνοι οἱ νεομάρτυρες ποὺ φέρουν τὸ χαρακτηρισμὸ “νεοφανεῖς ἅγιοι”. ᾿Ονομάζονται ἔτσι διότι, ἂν καὶ ἔζησαν ἐναρέτως ἢ μαρτύρησαν σὲ κάποια ἱστορικὴ στιγμὴ τοῦ παρελθόντος, ὡστόσο ἡ ᾿Εκκλησία ἀ­γνοοῦσε ὁ,τιδήποτε σχετικὸ μὲ τὴ ζωὴ αὐτῶν τῶν ἁγίων, καὶ κατὰ συνέπεια δὲν τιμοῦσε τὴ μνήμη τους. Σὲ κάποια χρο­νικὴ στιγμὴ ὅμως κατὰ τὸ πρόσφατο παρελθόν, κάποια ἔν­δειξη, κάποια μαρτυρία, ἢ ἀκόμη καὶ κάποιο θαῦμα ἔκανε γνωστὴ τὴν ἱστορικὴ ὕπαρξή τους, καὶ ἔτσι, σχετικὰ πρόσφα­τα, ἡ ᾿Εκκλησία μας διακήρυξε τὴν ἁγιό­τητά τους καὶ καθ­ιέ­ρω­σε τὴ μνήμη τους.

῾Ο ἅγιος Νικόλαος ὁ νεομάρτυς, ἢ ἱερομάρτυς, μιᾆς καὶ ὑπῆρξε κληρικός, συγκαταλέγεται σ᾿ αὐτὴ τὴ χορεία τῶν “νεοφανῶν ἁγίων”, καὶ μάλιστα ἐκείνων ποὺ μαρτύρησαν σχεδὸν ἀμέσως μετὰ τὴν ἅλωση τῆς Κωνσταν­τινουπόλεως. Γιὰ τὸ βίο του γνωρίζουμε σχετικὰ λίγα πράγ­ματα. Οἱ πρῶ­τες πληροφορίες γιὰ τὴν ὕπαρξη τοῦ ἁγίου ἱστοροῦνται μὲ θαυματουργὸ καὶ ἀποκαλυπτικὸ τρόπο ἀπὸ τὸ 1959, δηλαδὴ πρόσφατα. ᾿Απὸ μιὰ ἀνασκαφὴ ποὺ ἔγινε στὴ Λέσβο ἀνα­κα­λύφθηκε ὁ τάφος ἑνὸς ἀγνώστου προσώπου, ποὺ ὅπως ἀπο­καλύφθηκε σὲ συνεχῆ ὁράματα, ἀνῆκε στὸν ἅγιο Ρα­φαήλ, ὁ ὁποῖος μαρτύρησε μαζὶ μὲ τὸν ἅγιο Νικόλαο καὶ τὴν ἁγία Εἰρήνη. ῾Ο τάφος καὶ τὸ λείψανο τοῦ ἁγίου Νικο­λάου ἀνα­καλύφθηκαν στὶς 13 ᾿Ιουνίου 1960.

῾Ο ἅγιος Νικόλαος ὁ ἱερομάρτυς εἶναι ἕνας ἀπὸ τοὺς λεγομένους “νεοφανεῖς ἁγίους τῆς Θερμῆς”, χωριοῦ τῆς νή­σου Λέσβου, 13 χιλιόμετρα βορείως τῆς πρω­τεύουσας Μυτι­λήνης. ῾Ο Νικόλαος θεωρεῖ­ται Θεσ­σαλονι­κεύς στὴν καταγω­γὴ, ἂν καὶ ἀναφέρεται ὅτι γεννή­θηκε στοὺς Ράγους τῆς Μη­δίας, τῆς Μικρᾆς ᾿Ασίας· ὡστόσο, μεγάλωσε καὶ ἀνδρώ­θηκε στὴ Θεσσαλονίκη, γι᾿ αὐτὸ καὶ συμπε­ριλαμβάνεται στοὺς ἁ­γί­ους αὐτῆς τῆς πόλεως. Φυσιογνωμικά, σύμ­φωνα μὲ τὶς μαρ­τυρίες ποὺ μᾆς δίνει ὁ σύγχρονος Βίος του, ἦταν κοντός, ἰσχνὸς καὶ ἀσθενικός. Λίγα χρόνια πρὶν ἀπὸ τὴν ἅλωση τῆς Κωνσταντινουπόλεως, περὶ τὸ 1450, στὴν περιο­χὴ τῆς Μα­κεδονίας ἐμόναζε ὁ ἅγιος Ραφαήλ, μεγάλος ἀ­σκητής, μὲ πλού­σια ἐγκύκλια μόρφωση, ὁ ὁποῖος καταγόταν ἀπὸ τὴν ᾿Ιθάκη καὶ μετὰ ἀπὸ περιπλανήσεις βρέθηκε ἐκεῖ. Μετὰ τὴν κουρά του σὲ μοναχό, χειροτονήθηκε πρεσβύτε­ρος, ἀλλὰ τιμήθηκε καὶ μὲ τὸ ὀφφίκιο τοῦ ἀρχιμανδρίτη καὶ τοῦ πρωτοσυγ­κέλ­λου. Κοντὰ στὸν ἅγιο Ραφαὴλ προσκολλήθη­κε ἐκεῖνο τὸ διάστημα ὁ Νικόλαος ὡς ὑποτακτικός. ῾Ο Νικόλαος ἐκάρη μοναχὸς καὶ στὴ συνέχεια χειροτονήθηκε διάκονος.

Μόλις ἔπεσε ἡ Κωνσταντινούπολη στὰ χέρια τῶν Τούρ­κων, οἱ ὁποῖοι εἰσέβαλαν ὁρμητικὰ στὴ Θράκη καὶ καταλύ­θηκε ὁριστικὰ ἡ Βυζαντινὴ αὐτοκρατορία, ὁ φόβος γιὰ γε­νικοὺς διωγμοὺς κατὰ τῶν χριστιανῶν, στάθηκε ἀφορμὴ νὰ καταφύγει ὁ ἅγιος Ραφαὴλ μὲ τὴ συνοδεία του ἀπὸ τὸ λι­μάνι τῆς ᾿Αλεξανδρούπολης στὴ Μυτιλήνη. ᾿Εκεῖ ἐγκατα­στά­θηκαν μαζὶ μὲ ἄλλους μοναχοὺς στὴν παλαιὰ μονὴ τοῦ Γε­νεσίου τῆς Θεοτόκου, ἡ ὁποία στὸ παρελθὸν ἦταν γυ­ναικεία καὶ ἦταν κτισμένη στὸ λόφο Καρυὲς κοντὰ στὸ χωριὸ Θερ­μή. ῾Ηγού­μενος τῆς Μονῆς ἐξελέγη στὴ συνέχεια ὁ ἅγιος Ραφαήλ.

῎Επειτα ἀπὸ μερικὰ χρόνια, τὸ 1463, ἡ Λέσβος ἔπεσε στὰ χέρια τῶν Τούρκων, οἱ ὁποῖοι σὲ μία ἐπιδρομή τους στὸ μοναστήρι, συνέλαβαν τὸν ἅγιο Ραφαὴλ καὶ τὸν ἅγιο Νι­­κόλαο τὴν Μεγάλη Πέμπτη τοῦ ἴδιου ἔτους. ᾿Ακολού­θη­σαν σκλη­ρὰ βασανιστήρια καὶ ὁ ἅγιος Ραφαὴλ μαρτύρησε διὰ σφαγῆς μὲ πολὺ σκληρὸ τρόπο, ἐνῶ ὁ ἅγιος Νικόλαος πέ­θανε μετὰ ἀπὸ βασανισμούς, ἀπὸ ἀνακοπὴ καρδιᾆς, δεμέ­νος σ᾿ ἕνα δένδρο. Τὸ μαρτύριό τους συνέβη τὴν Τρίτη τῆς Δια­καινησίμου, στὶς 9 ᾿Απριλίου τοῦ 1463.

῎Επειτα ἀπὸ θαυματουργικὲς ὑποδείξεις τῶν ἁγίων Ρα­­φαήλ, Νικολάου καὶ Εἰρήνης, ὅπως προαναφέραμε, ἔγινε γνω­­στὴ ἡ ὕπαρξη τῶν λειψάνων τους καὶ ὑποδείχθηκαν τὰ ση­μεῖα ὅπου βρίσκονταν οἱ τάφοι τους. Στὸν τόπο τοῦ μαρ­τυ­ρίου τους κτίστηκε ναὸς καὶ μεγάλη μονή, ἡ ὁποία σήμερα ἀριθμεῖ περισσότερες ἀπὸ 40 μοναχές. Μέσα σὲ πολὺ λίγο χρονικὸ διάστημα ἡ τιμὴ τῶν τριῶν νεομαρτύρων ἔλαβε πολὺ μεγά­λες διαστάσεις καὶ σήμερα ἡ μνήμη τους τιμᾆται μὲ ἰδι­αίτε­ρη μεγαλοπρέπεια σ᾿ ὁλόκληρη τὴν ῾Ελλάδα, ἀλλὰ καὶ στὸ ἐξωτερικό. Πρὸς τιμὴ τῶν τριῶν ἁγίων ἔχουν ἀνεγερθεῖ πολλοὶ ναοὶ καὶ παρεκκλήσια, ἱστορήθηκαν εἰκόνες, γράφη­καν ᾿Ακο­λουθίες καὶ ἐκδόθηκαν πολλὰ βιβλία.

῾Ο ἅγιος Νικόλαος στὶς ἁγιογραφίες ἐμφανίζεται μὲ μι­κρὸ ξανθόχρωμο γένειο, ἐνδεδυμένος τὴ στολὴ τοῦ δια­κό­νου, κρατώντας τρικήριο, συχνὰ ὅμως φορώντας ἁπλὰ τὸ σχῆ­μα τοῦ μοναχοῦ.

῾Η μνήμη τῶν τριῶν “νεοφανῶν” ἁγίων καὶ νεομαρ­τύ­ρων τιμᾆται ἀπὸ κοινοῦ τὴν 9η ᾿Απριλίου. Πρόσφατα, τὸ 1986, μέρος ἀπὸ τὸ τίμιο λείψανο τοῦ ἁγίου Νικολάου μεταφέρ­θηκε στὴ Μητρόπολη Θεσσαλονίκης, κατόπιν ἐνεργειῶν τοῦ Παναγιωτάτου Μητροπολίτου Θεσσαλονίκης κ.κ. Παντελεή­μο­νος τοῦ Β¢.


ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ: “᾿Ακολουθία τοῦ ἁγίου Ραφαὴλ καὶ τῶν σὺν αὐτῷ”, Λεσβιακὸν “Μηναῖον”, Μυτιλήνη 1969, σσ. 285-286. Γε­ράσι­μος Μικραγιαννανίτης, ᾿Ακολουθία καὶ Παρακλητικὸς Κανὼν τῶν ἁ­γίων ἐνδόξων νεοφανῶν μαρτύρων Ραφαὴλ καὶ Νικολάου καὶ τῆς ἁ­γίας Παρθενομάρτυρος Εἰρήνης τῶν ἐν Θερμῇ τῆς Λέσβου, ᾿Αθῆναι 1964. ῾Ο ἴδιος, “᾿Ακολουθία πάντων τῶν ἐν Θεσσαλονίκῃ διαλαμψάν­των ἁγί­ων”, ΓΠ 73 (1990) 359. Γκίκας, Γ., “Μακεδόνες Νεομάρ­τυ­ρες”, ΜΖ 105 (1975) 21. Κόντογλου, Φ., Σημεῖον Μέγα, ἤγουν τὰ θαύματα τῆς Θερμῆς, ᾿Αθῆναι 1964. Μακάριος Κορίνθου, Νικόδημος ῾Αγιορεί­της, Νικηφόρος Χῖος, ᾿Αθανάσιος Πάριος, Συναξαριστὴς Νεο­μαρτύ­ρων, Θεσσαλονίκη 19892, σσ. 432-436. Πε­ραντώνης, ᾿Ι. Μ., “Κατά­λογος Νεομαρτύρων τῶν ἀπὸ τῆς ῾Αλώσεως τῆς Κ/Πόλεως μέχρι τοῦ ἔτους 1867 μαρτυρησάντων”, Θεολογία 60 (1989) 159. Σωτηρίου, Γ. Π., Οἱ ῞Αγιοι τῆς Λέσβου, [᾿Εκδόσεις ῾Ι. Μητροπόλεως Μυτιλήνης, 6], Μυτιλήνη 1990, σσ. 148-155. Φουντούλης, ᾿Ι., “Οἱ ῞Αγιοι Νεομάρτυ­ρες Νικόλαος ὁ Θεσσαλονικεύς, ὁ ἐν Καρυ­αῖς Θερμῆς τῆς Λέσβου μαρ­τυρήσας, καὶ Δαβὶδ ὁ Κυδωνιεύς, ὁ ἐν Θεσσαλονίκῃ μαρτυρήσας”, Πρακτικὰ Ζ¢ Θεολογικοῦ Συνεδρίου εἰς τιμὴν καὶ μνήμην τῶν Νεο­μαρτύρων (17-19 Νοεμβρίου 1986), Θεσ­σαλονίκη 1988, σσ. 483-491. Χρυ­σοστόμου, Γ., “Βιβλιογραφία εἰς ᾿Α­κολουθίας Νεομαρτύρων”, Πρα­­κτικὰ Ζ¢ Θεολογικοῦ Συνεδρίου εἰς τιμὴν καὶ μνήμην τῶν Νεο­μαρ­τύρων (17-19 Νοεμβρίου 1986), Θεσ­σαλονίκη 1988, σσ. 584-585. ῾Ο ἴδιος, “Οἱ ἅγιοι τῆς Θεσσαλονί­κης”, στὸ Χαριστήριον τῷ Παναγιωτά­τῳ Μητροπολίτῃ Θεσσαλονίκης κ.κ. Παντελεήμονι τῷ δευτέρῳ ἐπὶ τῇ συμπληρώσει εἰκοσαετοῦς ἐν Θεσσαλονίκῃ ποιμαντορίας (1974-1994), Θεσσαλονίκη 1994, σσ. 938-939.
Α.Κ.